رونامه آرمان؛کیومرث کلانتری*:تالابها و کوه‌ها جزو مظلوم‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی ما هستند. به رغم اینکه تالابها کارکردهای اقتصادی و اکولوژیکی دارند، اما همواره از نظر عدم اختصاص حقابه، بهره برداری‌های اقتصادی و تغییر کاربری‌ها مورد تعرض قرار می‌گیرند. از سوی دیگر، تالابها دو نقش مهم اکولوژیکی و اقتصادی را ایفا می‌کنند. نقش اکوسیستمی تالابها این است که تالابها محلی برای تزریق سفره‌های زیرزمینی هستند و در واقع اکوسیستم‌هایی هستند که تضمین کننده کیفیت کاربری‌ها بوده و لطافت هوا را به دنبال دارند. همچنین تالابها محل زیست ورود پرندگان، آبزیان و گونه‌های گیاهی و جانوری به عنوان ذخایر ژنتیکی اند. از طرف دیگر تالابها محلی برای پذیرش پساب‌های کشاورزی، پساب‌های روان آب‌ها و محلی برای تنظیم تعادل اکولوژیکی سفرهای آب زیرزمینی هستند. در واقع تالابها کارکرد فوق العاده بالایی دارند و می‌توان گفت در توسعه گردشگری طبیعی به ویژه سایت‌های پرنده نگری، صید آبزیان و بهره برداری از گونه‌های گیاهی نقش قابل ملاحظه ای دارند. از سوی دیگر، مهم‌ترین کارکرد تالابها شامل کنترل سیلاب‌ها و جلوگیری از فرسایش خاک، تامین غذا و ملزومات زندگی مردم، تعدیل آب و هوا، تنظیم‌کننده جریان‌های آب سطحی و زیرزمینی، پذیرش و تسطیح پساب‌های زیرزمینی، ذخیره کننده آب‌های زیرزمینی و محلی برای تفرج و گردش است. به عبارت دیگر تالابها میراث منحصر به فرد فرهنگی از لحاظ تمدن‌ها هستند که بیشترین تنوع زیستی را در خود جای داده و تامین‌‌کننده نیازهای حیات وحش و زمینه ساز فعالیت‌های اقتصادی در منطقه هستند. با وجود این، خشکسالی و بهره برداری‌های بی رویه در تالابها رخ می‌دهد و این اقدامات حقابه تالابها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
ارزش منطقه‌ای تالاب‌های بین‌المللی
تالابها به عنوان اکوسیستم‌های پویا و زنده حقی در طبیعت دارند که باید لحاظ شود. به رغم اینکه همه بخش‌ها معتقدند باید تالابها را زنده نگه داریم، اما در عمل با مشکل مواجه هستیم. برای مثال آبی که از سر‌منشأ رها می‌شود تا می‌خواهد به پایاب که منبع پذیرنده تالاب است برسد مورد استفاده‌های دیگر قرار می‌گیرد و در واقع حقابه طبیعی تالابها رعایت نمی‌شود. امیدواریم با تدابیری که دیده شده و با اعتقاداتی که هم اکنون وزارت محترم نیرو به بهبود، بهسازی و احیای تالابها دارد شاهد مدیریت خوب و اصولی بر منابع آب داشته باشیم، چرا که باید به اکوسیستم‌های مظلوم توجه شود و بتوانیم حقابه آنها را در توزیع و تخصیص آب لحاظ کنیم. از سوی دیگر، این تالابها به ویژه تالاب‌های بین‌المللی برای ما ارزش منطقه ای و حفاظتی بالایی دارند و ضروری است که احیای آنها را مورد توجه قرار دهیم. این در حالی است که تالابها معمولا نقش فرهنگی هم دارند و جوامعی در کنار آنها شکل گرفته که منبع درآمدشان از تالاب‌هاست، ولی اکنون این ساکنان هم مهاجرت کردند یا درآمدشان را از دست داده اند که باید برای این مساله هم فکر اساسی کرد.
ایجاد ریزگردها بر اساس بی‌توجهی به تالابها
پیگیری حقابه تالاب‌هایی که داخل کشور هستند وظیفه دستگاه‌های ذی ربط است و آنهایی که در خارج کشور هستند قطعا پیگیری حقابه شان توسط دستگاه دیپلماتیک انجام می‌شود. تالابها از قبل بوده‌اند و حقابه نیز داشته اند. این حق هم طبیعی است که باید رعایت شود. از همه مهم‌تر اینکه تالابها نقش عمده‌ای در کنترل گرد و غبار و ریزگردها دارند که نباید از آن غافل شویم. بخش عظیمی از ریزگردها ناشی از عدم توجه به تالابها چه در داخل و چه در خارج از کشور است، به ویژه تالاب‌های خارج که به آن توجه نمی‌کنند. بنابراین جای اینکه تالابها فرصت باشند تبدیل به تهدید شده‌اند. از این رو شاهد ریزگردهای زیاد تولیدی تالاب‌هایی هستیم که خشک شده و در واقع تهدیدی برای زندگی ساکنان اطراف به شمار می‌آیند. باید حقابه‌های طبیعی همه اکوسیستم‌ها رعایت شود.
ارزشگذاری تالابها
کشور ما تنوع اقلیمی و اکوسیستمی بالایی دارد، از بیابان و جنگل گرفته تا دریاچه، اما باید این را بپذیریم که کشور ما کشور آسیب پذیری است. اگر بخواهیم روند توسعه کشور را تقویت کنیم باید به همه اکوسیستم‌های آبی به عنوان تنظیم کننده و تعادل دهنده آب کشور توجه کنیم، چون تالابها متعلق به دستگاه‌های خاصی نیستند و متعلق به طبیعتند. به عبارت دیگر تالابها جزو مناظر طبیعی و فرهنگی ما هستند و باید در حفظ آنها برای نسل‌های آینده کوشا باشیم تا آیندگان نیز از کارکردهای تالابها بهره مند باشند. تالاب‌های خوبی در کشور داریم که نباید مورد تعرض قرار بگیرند، یعنی در برآیند توسعه نباید تالابها فدای توسعه به هر قیمتی شوند. باید تالابها ارزشگذاری شده و ارزش هر هکتار تالاب دربیاید. برای مثال باید محاسبه کنیم که چه مقدار از تالابها می‌توانند ارزش اقتصادی و اکولوژی نسبت به سایر کاربری‌ها داشته باشند. بنابراین وقتی بخواهیم کشور توسعه یافته داشته باشیم در کنار توسعه باید به حفظ این اکوسیستم‌ها هم توجه کنیم. اولویت باید حفظ همه اکوسیستم‌ها در کل کشور باشد تا توسعه متوازن، همه جانبه و پایدار صورت گرفته و نسل‌های آینده از ما به عنوان امانت دارهای خوب یاد کنند.
مشکلات تالابها در ایران
مهم‌ترین علل تخریب تالابها در آسیا مدیریت نادرست منابع آب، توسعه بی رویه کشاورزی، احداث سد در بالادست و بهره برداری بی رویه از منابع تالابی است. با وجود این، بیشتر تالاب‌های ما در کشور با مشکل مواجه هستند که می‌توان به تالاب گاوخونی، تالاب پریشان، تالاب ارومیه و تالاب‌هامون اشاره کرد. بخش عظیمی از آنها ناشی از خشکسالی‌ها، بهره‌برداری‌های بی رویه از سفره‌های آبی و عدم رعایت حقابه‌هاست که هر کدام مشکلاتشان با دیگری فرق دارد. ممکن است یک تالاب مورد تعرض فعالیت‌های توسعه‌ای قرار گرفته و جاده از آن رد شده و اراضی تغییر کاربری داده باشند یا یک تالاب را خشک کرده و در اطراف تالاب دیگر سازه‌های آبی ساخته باشند. بنابراین همه تالابها مشکلات مخصوص به خود را دارند، اما آنچه می‌خواهم بگویم این است که می‌توان با حفظ، بهسازی و احیای تالابها روند توسعه بلندمدت کشور را تضمین کرد و در راستای بهبود شرایط تالابها کوشید، چرا که آنها به عنوان یکی از اجزای محیط‌زیست نقش تعیین کننده ای دارند که باید به آن توجه کرد، در غیر این صورت شرایط تالابها روز به روز بدتر خواهد شد.
*مدیرکل دفتر آموزش محیط‌زیست