بیش از صد سال از اولین حفاری های نفتی در کشور می گذرد. طی این مدت بالغ بر ۱۴۵ میدان هیدروکربنی و ۲۹۷ مخزن نفتی و گازی در ایران کشف شده است که از این تعداد ۱۰۲ میدان نفتی و ۴۳ میدان گازی هستند.
روزنامه آرمان نوشت: بیش از صد سال از اولین حفاری های نفتی در کشور می گذرد. طی این مدت بالغ بر ۱۴۵ میدان هیدروکربنی و ۲۹۷ مخزن نفتی و گازی در ایران کشف شده است که از این تعداد ۱۰۲ میدان نفتی و ۴۳ میدان گازی هستند. غیر از این، ایران با هفت همسایه خود حدود ۲۸ میدان نفتی و گازی مشترک دارد که عراق با ۱۲ میدان مشترک در صدر این فهرست قرار می گیرد. بعد از این کشور، امارات متحده عربی، عربستان، قطر، عمان، کویت و ترکمنستان قرار دارند که هر کدام از آنها با تعدادی از مخازن مشترک نفت یا گاز، در تولید روزانه ایران سهیم هستند. با وجود این، نکته تاسفبار این است که طی سال های سخت تحریم، این همسایگان بیش از سهم خویش، از منابع ارزشمند نفت و گاز مشترک برداشت کرده اند؛ عملی که در نوع خود غارت منابع و منافع ایران محسوب می شود.
تولید نفت ایران از روزی پنج هزار بشکه در سال ۱۲۹۶ به چهارمیلیون بشکه در سال ۱۳۵۶ رسید. این میزان از حجم تولید تا سال ۸۷ با فراز و فرودهای بسیار بین دو تا ۷/۳ میلیون بشکه در روز حفظ شد تا اینکه تحریم ها بر صنعت نفت ایران سایه افکند. متاثر از این رخداد، تولید نفت ایران به زیر دو میلیون بشکه در روز سقوط کرد. این اتفاق فرصتی مغتنم برای همسایگان ایران بود تا در میادین مشترک تولید روزانه خود را افزایش داده و حتی سهم ایران را هم غارت کنند. طی سال های بعد از انقلاب، پروژه هایی مثل پارس جنوبی و یا آزادگان در مجموعه شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب کلید خورد، اما این پروژه ها به دلیل مسائل گوناگون همچنان به ظرفیت تولید مورد نظر نرسیده‌اند. این وضعیت در مورد بسیاری دیگر از حوزه های نفت و گاز مشترک با سایر همسایگان هم مصداق پیدا می کند؛ امری که به گفته رئیس کمیسیون انرژی مجلس هشتم در نهایت باعث شده تا ایران بازنده رقابت نقتی و گازی در میادین مشترک خود با کشورهای پیرامونی باشد. حمیدرضا کاتوزیان فروردین سال ۹۰ در گفت و گو با خانه ملت با انتقاد از عملکرد مسئولان دولت (دهم) هشدار داد: «کشورهای عربی با همکاری شرکت‌های خارجی میدان‌های مشترک خود را با شتاب توسعه می‌دهند و مسئولان صنعت نفت ایران بر این باورند که آنها وطن و منابع خود را می‌فروشند؛ اما حقیقت این است که آنها افزون‌بر فروش وطن و منابع خود، منابع نفتی ایران را هم می‌فروشند.» کاتوزیان در این گفت‌وگو با انتقاد شدید از وزارت نفت که در تکمیل پروژه ها در حوزه های نفت و گاز جنوب اهمال می کند، عنوان کرد:« همین افراد موجب شده‌اند تا ایران از این میدان مشترک، برداشت چشمگیر و شایسته‌ای نداشته باشد.»
همسایگان بی‌ملاحظه
بنا بر آمار، برداشت عربستان از چهار میدان نفتی مشترک با ایران، بیش از ۱۰ برابر ایران است. به عبارت دیگر عربستان روزانه ۴۵۰ هزار بشکه منابع هیدروکربور برداشت می‌کند، اما برداشت ایران فقط ۴۲ هزار بشکه در روز است. حتی عراق نیز در برداشت از میادین مشترک بیش از دو برابر از ایران جلوتر است. این کشور از ۱۲ میدان مشترک نفتی با ایران روزانه ۲۹۵ هزار بشکه برداشت می‌کند، حال آن که برداشت ایران روزانه ۱۳۰ هزار بشکه بیشتر نیست. گذشته از این، در حالی که برداشت ایران از میادین مشترک با قطر تقریبا ناچیز است، طرف قطری روزانه ۴۵۰ هزار بشکه نفت استخراج می کند. وضعیت برخی میادین مشترک تازه کشف شده در دریای خزر، یا میادین مشترک با ترکمنستان هم دست کمی از موارد ذکر شده ندارد. با آنکه کمبود منابع مالی جهت توسعه این میادین همواره به عنوان اصلی ترین عامل ذکر می شود، اما به نظر می رسد، کم توجهی به موضوع توسعه میادین مشترک، به ویژه در دو دولت گذشته عمده ترین عامل عقب ماندگی کشور از همسایگان منفعت طلب خویش است، چنانکه نمود بارز آن را می‌توان در حوزه گازی پارس جنوبی به عنوان بزرگ‌ترین میدان مستقل گازی جهان مشاهده کرد.
چینی‌های انحصارطلب
هر چند بسیاری از کارشناسان و دلسوزان صنعت نفت، از تاخیر در تکمیل پروژه ها در میادین نفت خیز و حوزه های مشترک نفت و گاز گلایه می کنند، اما در دورانی هم که مسئولان وقت به فکر تکمیل پروژه ها افتادند، کج سلیقگی و ایجاد انحصار در این پروژه ها باعث شد تا پای چینی ها به کارزار توسعه باز شود، اما در این روند نه تنها توسعه ای رخ نداد بلکه زمان راه‌اندازی پروژه‌ها آن قدربه تعویق افتاد تا همچنان ایران بازنده رقابت‌ها در میادین مشترک باشد. در مصاحبه رئیس کمیسیون انرژی مجلس هشتم با سایت خانه ملت، حمید کاتوزیان گلایه کرد:« بیشتر طرح‌های نفتی که اجرای آن از سوی شرکت‌های ایرانی میسر نیست، به شرکت‌های چینی واگذار شده است.» کاتوزیان با انتقاد از طولانی شدن اجرای پروژه های پارس جنوبی از سوی چینی‌ها، دلیل این پشت گوش اندازی را وجود انحصار در این حوزه دانسته و گفت:« با توجه به بی رقیب بودن شرکت‌های چینی توقع آنها در انعقاد قراردادها با ایران بالا، اما دستاوردهای آنها بسیار اندک است.»
خدعه‌های قطری
غیر از ناکارآمدی سیاست های وزارت نفت در دولت گذشته، برخی از همسایگان ایران هم با سنگ‌اندازی مانع از پیشرفت پروژه های ایران در حوزه‌های مشترک می‌شوند تا از این طریق فرصت بیشتری برای غارت منابع و منافع ملی ایران برای خود بخرند. خبرگزاری مهر فروردین سال ۹۲ گزارش داد:«قطر پا را فراتر گذاشته و با خرج دلارهای خود بسیاری از سازندگان و کارخانجات اروپایی و آسیایی را متقاعد کرده اند که از فروش کالا و تجهیزات به فازهای پارس جنوبی در بخش ایرانی خودداری کنند.» عقب ماندگی توسعه در پارس جنوبی طی این سال ها موجب شده تا درآمدهای ارزی بسیاری از کف ایران برود. برآوردهای اقتصادی وزارت نفت نشان می دهد که با بهره برداری از تمامی فازهای پارس جنوبی و تکمیل طرح توسعه این میدان مشترک گازی، درآمد ناخالص داخلی کشور به بیش از ۱۱۰ میلیارد دلار در سال افزایش می یابد. همچنین همزمان با توسعه فازهای این میدان مشترک به طور مستقیم و غیر مستقیم برای بیش از ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار ایرانی شغل ایجاد می شود؛ اما دریغ و تاسف که این برآورد تاکنون عقیم مانده است.
چاره ای نداریم
عبدا... یونس‌آرا با اشاره به تاخیر در بهره برداری از میدان گازی مشترک با قطر، عنوان کرد: «آنچه مسلم است، هر طرفی که کمتر برداشت می‌کند، بازنده است.» این کار‌شناس و تحلیلگر بازار نفت به ایلنا گفت:« تجربه نشان داده هر زمان که ما در برداشت از قطر عقب افتادیم، این کشورهیچ دلیلی برای همکاری ومساعدت برای تولید صیانتی ازمخزن نداشته است.» به گفته یونس‌آرا برای بهره‌برداری ازمیادین مشترک نفت و گاز دو رویکرد کلی وجود دارد: یکی اینکه کشورهای ذی نفع درمخازن، هرکدام به تنهایی و در جانب خود شروع به حفاری، تولید وبرداشت می‌کنند و حالت دوم این است که برای توسعه مخزن، طرح جامع مشترک ارائه می‌شود و یک شرکت مشترک تشکیل شده تا برنامه‌ریزی ها به گونه‌ای انجام شود که بیشترین میزان بازیافت و برداشت از مخزن در طول عمر آن تحقق یابد. یونس‌آرا تاکید کرد: «حالت اول، همان اتفاقی است که در پارس جنوبی و توسط کشور قطر انجام می‌شود.»
این تحلیلگر بازار نفت با اشاره به شرایط کنونی منطقه و برنامه ایران برای جبران عقب ماندگی اظهارداشت:«با جبران عقب‌ماندگی در تولید از میادین مشترک، قطعا وزنی که کشور ما درمدیریت بازارهای جهانی نفت و گاز دارد افزایش خواهد یافت و ما در کوتاه مدت و میان مدت شاهد نتایج آن خواهیم بود.»یونس‌آرا خاطرنشان کرد:« وقتی شریک ایران به صیانت توجهی ندارد برای ما نیز چاره‌ای باقی نمی‌ماند جز اینکه به تولید حداکثری ازمخزن بپردازیم.» او میزان خسارت ایران درعدم برداشت از پارس جنوبی را بالغ بر ده ها میلیارد دلار اعلام و تصریح کرد: «درحال حاضر مهم این است که عقب ماندگی در تولید جبران شود، چرا که انرژی مهم‌ترین برگ برنده ایران در صحنه اقتصادجهانی است.»