سرویس اقتصادی «فردا»: میانگین سنی بیش از 75 درصد افغانی های ساکن در ایران بین 15 تا 25 سال است. بیش از سه میلیون مهاجر افغانی در ایران زندگی می کنند که بخش مهمی از آن ها مهاجران غیرقانونی هستند.

با سوت داور بازی فوتبال بین دو تیم « دوستی» و «غزنوی» شروع می شود. بازیکنان هر دو تیم را کارگران افغانی بین 17 تا 23 سال تشکیل می دهند. کارگران خیاطی، کیف دوزی، کفاشی و بنایی که در طول هفته ساعت های زیادی کار می کنند و جمعه همگی در زمین فوتبالی در جنوب تهران دور هم جمع می شوند تا به قول خودشان «یک دست فوتبال بزنند».

کارگران افغانی در حال حاضر بیش از 40 تیم فوتبال درتهران دارند. آن ها معمولا برای بازی زمین های فوتبال را از شهرداری یا محلی ها اجاره می کنند. مثلا تیم های دوستی و غزنوی برای دو ساعت بازی در زمین «چمن مصنوعی برق» 40 هزار تومان پول پرداخت کرده اند که سهم هرکدام از تیم های 20 هزار تومان است.

داوود یکی از بازیکنان تیم دوستی که 23 سال دارد و کارگر خیاطی است می گوید:« تفریح اصلی خیلی از پسران جوان و نوجوان افغان در تهران به خصوص کارگرانی که تنها و بدون خانواده زندگی می کنند همین فوتبال بازی کردن است. الان چهار، پنج سال است که کارگران افغانی که بیشتر در محله هایی مثل ورارمین، شاه عبدالعظیم، باقرآباد، خیرآباد، دولت آباد و خزانه در کنار هم زندگی می کنند برای تفریح و رهایی از فشار کارهای سخت و مشکلات زندگی و دوری از خانواده تیم های فوتبال تشکیل داده اند و با اجاره زمین فوتبال بازی می کنند و حتی بعضی وقت ها مسابقات کاپی می گذارند.»

داوود که پنج سال پیش با پرداخت 400 هزار تومان پول به یک قاچاقچی از طریق مرز، غیرقانونی برای کار به ایران آمده است و با خانواده اش در خیرآباد ورامین زندگی می کند، می گوید:«معمولا در خانواده های افغانی ساکن ایران چند نفر کار می کنند تا خرج خانه را دربیاورند. در خانه ما پدرم، من و دو برادر کوچک تر از خودم کارگری می کنیم تا بتوانیم ازپس هزینه های غذا، اجاره خانه ، آب و برق و کرایه ماشین بربیاییم، ما فقط ماهی 250 هزار تومان اجاره خانه می دهیم و از وقتی یارانه ها را قطع کردن کلی پول آب و برق پرداخت می کنیم و خرج های دیگر هم هست، اما خوب چاره چیست؟»

آمارهای وزارت کشور و وزارت امورخارجه نشان می دهد در حال حاضر بیش از سه میلیون مهاجر افغانی در ایران زندگی می کنند که بخش مهمی از آن ها (حدود دو میلیون نفر) مهاجران غیرقانونی هستند. همچنین میانگین سنی بیش از 75 درصد افغانی های ساکن در ایران بین 15 تا 25 سال است که سن رشد و اشتغال محسوب می شود و همین  حضور جمعیت جوان جویای کار باعث شده تا بیشتر جمعیت مهاجران افغان ساکن ایران در شهرهایی بزرگ و مناطقی که امکان کار وجود دارد زندگی کنند.

نتايج طرحی که از سوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل انجام شده، نشان مي دهد كارگران افغاني عموماً در نقاطي از كشور زندگی مي کنند  كه تقاضا براي نيروي كار نسبتاً بالااست. آنها عموماً در استان هايي كه نرخ بيكاري در آنها بالااست زندگي نمي كنند چون مي دانند احتمال يافتن شغل در اين استان ها پايين است. همین تحقیقات نشان می دهد نزديك به 20 درصد از كارگران افغاني در تهران زندگی می کنند و استان های اصفهان، خراسان رضوی، فارس، کرمان، مازندران و سیستان و بلوچستان هم بخش مهمی از مهاجران افغان را در خود جای داده اند.

در حال حاضر از سه میلیون مهاجر افغانی ساکن ایران حدود دو میلیون نفر از آن ها به صورت قانونی و غیر قانونی (300 هزار نفر قانونی و با داشتن پروانه کار و مابقی غیرقانونی) در بازار اشتغال ایران مشغول به کارهستند و سهم آن ها از بازار اشتغال 21 میلیون نفری کشور(17 میلیون مرد و 4 میلیون نفر زن) نزدیک به 10 درصد است.

کارگران مرد افغان معمولا در مشاغل خدماتی، بنایی و ساختمانی، حفر چاه و قنات ، نظافت ساختمان و اماکن عمومی ، تولیدی های کیف، کفش و لباس، کارگاه های مواد پلاستیکی، نگهبانی ساختمان مشغول به کار هستند و زنان کارگرافغان هم معمولا در نظافت منازل و تولیدی های لباس اشتغال دارند.

اما در حالی کارگران افغانی این روزها سهم بالایی از بازار کار ایران را به خود اختصاص داده اند که کشور در حال حاضر با موج بزرگی از بیکاری رو به رو است. بیکاری یکی از مهم ترین مشکلات کشوراست و بیش از 4 میلیون جوان ایرانی بیکار در کشور وجود دارد. گروهی از کارشناسان اقتصادی و نمایندگان مجلس معتقدند در حالی که نرخ بیکاری در کشور 15 تا 20 درصد است، حضور نزدیک به دو میلیون کارگر افغانی در بازار کشورضربه های مهمی به اقتصاد و بازار اشتغال کشور وارد کرده است و مشکلات بعدی را هم در آینده به همراه خواهد داشت.

حضور کارگران افغان در بازار کار ایران طی سال های گذشته باعث بروز اعتراضات مهمی از سوی بخشی از کارگران ایرانی، کارشناسان، نمایندگان گروه های کارگری و مجلس شده است. این افراد معتقدند دولت با «سوء مدیریت» نتوانسته تا وضعیت کار اتباع بیگانه به خصوص کارگران افغانی در کشور را سامان دهی کند. کارشناسان معتقدند دولت باید با سامان دهی مناسب و داشتن برنامه هم کارگران غیرقانونی افغان را از کشور اخراج کند و هم از کارگران افغانی که پروانه کار دارند در مشاغل و بخش های صنعتی مورد نیاز استفاده کند. همچنین دولت باید با کارفرمايان متخلف که کارگران افغاني غيرقانوني را به کار مي گيرند برخورد شدید کند زيرا آن ها فرصت اشتغال را از جوانان بيکارايران می گیرند.

گزارشی که چندی پیش توسط بخش اتباع بیگانه وزارت کار، رفاه و تامین اجتماعی منتشر شد نشان می دهد کارگران افغانی سالانه بیش از5 میلیارد دلار از پولی را که درآمد ماهانه و سالانه آن ها است از طریق قانونی و غیرقانونی از کشور خارج می کنند. همچنین در این گزارش به این اشاره شده است که در حال حاضر حدود 500 هزار خانه مسکونی در کشور در اجاره اتباع افغانی ساکن در ایران است و این نشان دهنده این است که مهاجران افغان ساکن کشور سالانه سهم مهی از خدمات رفاهی کشور را مورد استفاده قرار می دهند و هزینه های بالایی را بر اقتصاد کشور تحمیل می کنند.

البته در مقابل این آمارهای کارشناسان و مسئولان، گروه دیگری هم از کارشناسان وجود دارند که معتقدند کارگران افغانی طی چند سال گذشته خدمات مهمی را در بازار کار ایران انجام داده اند و بخشی از پروژه ها و فعالیت ها ی عمرانی و خدماتی را که کارگران ایرانی حاضر به انجام آن ها نبوده اند، انجام داده و یا به اتمام رسانده اند و از این طریق درآمدهای بسیاری را برای کشور به همراه داشته اند و باعث چرخش بیشتر چرخ اقتصاد کشور شده اند.

حتی گروهی از کارشناسان اقتصادی و صنعتی معتقدند کارگران افغان به دليل سخت كوشي وکار زیاد، پذيرش دستمزدهاي پايين و نداشتن بیمه طی چند سال گذشته توانسته اند مورد توجه کارفرمایان ایرانی قرار بگیرند و به مرور زمان برخي از مشاغل را به انحصار خود درآورند و بازار برخی کارها را در دست بگیرند. برای مثال بخش مهمی از بازار کارهای ساختمانی، خیاطی و کفاشی طی چند سال گذشته در اختیار کارگران افغانی قرار گرفته است و کارگران افغانی توانسته اند بازار کار مشاغلی مانند حفر چاه و قنات در کشور و خدمات نظافتی در شهرداری ها را در انحصار خود در بیاورند.

بصیر کارگر 26 ساله که در انتهای حیاط  ساختمانی در حال ساخت زندگی می کند دراین باره می گوید:«بیشتر کارهای سخت ساختمانی را افغانی ها انجام می دهند و اگر همان کارها را ایرانی ها انجام بدهند حقوق بیشتری می گیرند و به همین دلیل صاحب کارها ترجیح می دهند کارگر افغانی داشته باشند که هم برایشان سخت کارکنند و هم پول کمتری به آن ها بدهند.»

فضای زندگی بصیر اتاق سه، چهار متر است که در وسط آن موکتی نخ نما پهن است و یک گاز پیک نیکی کوچک روی آن جای گرفته با کتری سوخته که بخار از لوله آن به هوا می رود. او می گوید کل وسایل زندگی اش کمتر از یک بقچه است و هرچه پس انداز می کند برای مادر و دو خواهرش به افغانستان می فرستد. تنها وسیله سرگرمی او در این اتاق نگهبانی تلویزون سیاه و سفید قدیمی است که تصویرش پراز برفک است و او هر چند دقیقه یکبار برای گرفتن کانالی جدید مجبور است جهت آنتنش را عوض کند.

خانواده بصیر در ولایت بدخشان زندگی می کنند و او سه سال است که آنها را ندیده است. او می گوید:« قبل از اینکه در این ساختمان مشغول به کار بشوم دو سال برای یک پیمانکار شهرداری کار می کردم و چاه های فاضلاب می کندم. بیشتر کارگرهای کندن فاضلاب افغانی ها بودند و اگر هم کارگر ایرانی پیدا می شد برای شهرهای دور بود که برای خرج خانواده اش در شهرستان به تهران آمده بود و چون کاری پیدا نکرده بود، چاه می کند.»

مهاجرانی افغان حدود 30 سال است که در ایران زندگی می کنند. اولین گروه مهاجران افغانی به دلیل حمله ارتش شوروری به این کشور که همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی بود به ایران آمدند. بعد از خروج ارتش شوروی از افغانستان و همزمان با روی کار آمدن مجاهدین در افغانستان گروهی از مهاجران افغانی که در ایران زندگی می کردند به افغانستان برگشتند اما با روی کارآمدن طالبان در افغانستان همه چیز به روز اول برگشت و موج دوم مهاجرت گسترده افغانی ها به ایران شروع شد.

موجی که البته در مقطعی و بعد از شکست طالبان توسط نیروهای ناتو برای مدتی از شدت آن کم شد و حتی جهتی عکس گرفت و بسیاری از مهاجران افغان که به ایران آمده بودند به کشورشان برگشتند اما این برگشت به دلیل ناامنی در کشور افغانستان و نبود شغل و وضعیت نامناسب اقتصادی چندان پایدار نماند و دوباره موج جدیدی از مهاجرت ها به ایران آغاز شد.   

طی چند سال گذشته و باتوجه به وجود مشکلات اقتصادی و بیکاری در ایران البته دولت تلاش های مختلفی را برای ساماندهی و اخراج افغانی ها شروع کرده است ولی تاکنون این کارها موفقیتی در پی نداشته است.

به اعتقاد کارشناسان اقتصادی ، نبود برنامه ای منسجم برای اخراج مهاجران افغانی، ازدواج گروهی از مردان افغانی با زنان ایرانی، تولد تعداد زیادی از کودکان افغانی در ایران طی سه دهه های گذشته، نا امنی گسترده در کشور افغانستان، نبود کار مستمر با حقوق کافی در کشور افغانستان و گستردگی مرزهای مشترک ایران و افغانستان همگی زمینه هایی را به وجود آورده است که برنامه های دولت برای اخراج مهاجران افغانی در کشور با شکست مواجه شود و حتی تعداد زیادی از کارگران افغانی که از کشور اخراج شده بودند باردیگر به صورت غیرقانونی به کشور برگردند.

نسیم پسر جوان که تاکنون دوبار توسط نیروهای امنیتی و انتظامی ایران به کشورش برگردانده شده است یکی از همین کسانی است که باردیگر به صورت غیرقانونی به ایران برگشته. او به همراه تنها برادرش در خانه ای قدیمی و کوچک در محله باقرآباد که این روزها به باقر شهر تغییر نام داده ، زندگی می کنند.

باقرآباد که در نزدیکی قبرستان بهشت زهرا جای گرفته یکی از محله های مهم سکونت مهاجران افغانی در تهران است. نسیم و برادرش اهل ولایت هرات در کشور افغانستان هستند. آن ها در زمان جنگ طالبان پدر و مادر خود را درافغانستان از دست داده اند و بعد برای زندگی به ایران مهاجرت کردند. نسیم 28 ساله و کارگر یک کارخانه سنگ بری در جاده قدیم شهری به بهشت زهرا است. او می گوید:« من و برادرم سال های بسیاری است که در ایران زندگی می کنیم و کس و کاری هم در افغانستان نداریم و کاری هم در آن جا پیدا نمی شود که به افغانستان برگردیم برای همین 10 بار دیگر هم اگر در بندمان کنند و به افغانستان بر گردانند باز هم به ایران می آییم.»

او می گوید:« شرایط زندگی هر روز برای افغانی ها در ایران سخت تر می شود به خصوص بعد از یارانه ها همه چیز چندین برابر شده است و ما هم که یارانه و کمک خرجی نمی گیریم از دولت سخت تر زندگی می کنیم ولی راه برگشتی هم نداریم باز اینجا کاری هست که یک لقمه نان در بیاوریم، در افغانستان که همین کار هم وجود ندارد.»

او در مورد مشکلات زندگی کارگران افغانی در ایران می گوید:« خیلی از ما هویت و کارت اقامت نداریم، نمی توانیم حساب بانکی داشته باشیم و همیشه باید پول هایمان را جایی پنهان کنیم، زمین و ماشین نمی توانیم بخریم با هزار سختی زن اختیار می کنیم ، خیلی وقت ها مسخره می شویم حتی یک خط موبایل را هم نمی توانیم خریداری کنیم. الان همین موبایل که دست من است با هزار خواهش صاحب کارم برایم خریده است.»

بررسی هایی که از سوی کمیساریای عالی پناهندگان هم در مورد زندگی مهاجران افغان در ایران صورت گرفته حرف های نسیم و شرایط سخت زندگی مهاجران افغان در ایران را تایید می کند. طبق مصاحبه ها و گزارش های این سازمان، مهاجران افغان ساکن در ایران با مشکلات مختلف اقتصادی، اجتماعی، روحی و روانی ، نبود هویت و کارت شناسایی، وضعیت نامناسب زندگی و تحصیلی و بهداشتی رو به رو هستند.

البته باوجود همه این مشکلات بسیاری از کارشناسان امنیتی، اجتماعی و اقتصادی معتقدند که هنوز هم شرایط زندگی در ایران برای مهاجران افغان بسیار مطلوب تر از شرایط زندگی در کشور افغانستان است و همین موضوع را علت اصلی این می دانند که چند میلیون مهاجر افغان حاضر به برگشت به کشور خود نیستند. موضوعی که مصاحبه با 15 کارگر افغانی خیاطی، کفاشی، ساختمان، سنگ بری، نظافت و خدمات، تولید مواد پلاستیکی و کیف دوزی هم آن را به خوبی نشان می دهد. از بین این 15 کارگر 13 نفر از آن ها باوجود اینکه شرایط کار و زندگی در ایران را «سخت» می دانند اما به دلیل ناامنی و نبود شغل حاضر به بازگشت به کشورشان نیستند.

یکی از آن ها که عزیز نام دارد و در کارخانه تولید مواد پلاستیکی کار می کند و کارت اقامت و اجازه کار در ایران دارد می گوید:« کارگر افغانی مجبور است در ایران زندگی کند چون در کشورش سرپناهی ندارد. خیلی از جاها و ساختمان ها را کارگران افغانی در ایران آباد کردند اما هیچ وقت حق و حقوقشان را درست نگرفتند. امسال خودم  140 هزار تومان برای گرفتن اجازه کار در ایران پول داده ام اما حتی بیمه هم نیستم. از کارگر افغانی حمایتی نمی شود تا حالا کلی کارگر افغانی زمان کار دچار بلا شده اند و مرده اند اما کسی حمایت نمی کند و تازه کلی هم تحقیر می شویم.»

او با خنده ای تلخ می گوید:« در کوچه و خیابان دفعات زیادی شنیده ام که وقتی می خواهند به کسی توهین کنند او را افغانی خطاب می کنند یا در کارخانه صاحب کاربه کارگران ایرانی وقتی درست کار نمی کنند می گوید اگر درست کار انجام ندهید جای شما چند کارگر افغانی با حقوق کمتر از سر میدان می آورم.»