یادداشت دریافتی- علی سیدرزاقی*؛ آنگونه که نقشه رادارهای منتشر شده از طرف ستاد کل نیروهای مسلح ترکیه نشان می‌دهد هواپیماهای روسیه در منطقه‌ای به عرض ۴ کیلومتر و به مدت کمتر از ۱۷ ثانیه حریم هوایی ترکیه را نقض کرده‌اند.
در این فاصله جنگنده‌های اف ۱۶ ترکیه با هشدار به دو جنگنده سوخو روسیه توانسته‌اند یکی از آن‌ها را مجبور به ترک حریم هوایی این کشور کنند، اما اصرار جنگنده دیگر به نقض حریم هوایی این کشور- که می‌تواند حتی به دلیل عدم برقراری ارتباط با جنگنده ترک باشد- موجب به وجود امدن بحرانی شد که عواقب جدی برای هر دو کشور و منطقه خواهد داشت.
اگر چه مقامات رسمی ترکیه بار‌ها هشدار داده بودند که حریم هوایی این کشور به صورت مکرر از طرف هواپیماهای سوریه و روسیه نقض می‌شود و این امر برای ان‌ها قابل تحمل نیست اما تصمیم ترکیه برای سرنگون کردن جنگنده سوخو به چند دلیل مشخص اشتباه بود.
۱) سیاست خارجی ترکیه به دلایل مختلف با ماهیت سیستم سیاسی این کشور در یک راستا نیست. به صورت مشخص بازی در میدان خاورمیانه برای چندین مدل کشور ممکن است. کشورهای قدرتمند دمکراتیک و غیر دمکراتیک، و کشورهای با اقتصاد نفتی غیر دمکراتیک. برای بازی در این میدان یا باید منابع عظیم اقتصادی و امکانات قوی نظامی داشت و یا یک سیاست خارجی ایدئولوژیک که بدون حسابرسی توانایی پرداخت هزینه‌های هنگفت مالی و سیاسی بازی در میدان مین را داشته باشد.
حقیقت این است که ترکیه هیچ یک از این مدل‌ها نیست. ترکیه کشوری دمکراتیک است که توانایی‌های محدود مالی و نظامی دارد و توان تغییر بازی در سوریه را ندارد. منظور از ماهیت سیستم سیاسی این کشور مکانیزم‌های نظارتی ایست که در مجلس این کشور از طرفی و نهادهای مختلف همچون رسانه‌ها به شدت کارگزاران سیاست خارجی این کشور را تحت فشار قرار می‌دهد. برای مثال همین دو سال پیش بود که کامیونهای کمکهای نظامی به ترکمنهای سوریه که بدون اجازه مجلس این کشور به سوریه ارسال می‌شد در شهر ادانا متوقف شد.
۲) ماهیت اقتصاد این کشور نیز با آرمانگرایی‌های حزب عدالت و توسعه در خاورمیانه در تضاد است. اقتصاد ترکیه به شدت در سیستم جهانی ادغام شده است. رشد اقتصاد ترکیه ماهیتاً وابسته به ثبات در درون کشور و عدم وجود دولت‌های ائتلافی، امنیت در کشورهای همسایه و گسترش روابط حسنه با کشورهای دیگر است. اقتصاد ترکیه در دوره بحران‌های بزرگ در خاورمیانه توانسته با دوری از این بحران‌ها به صورت میانگین به رشد ۵ درصدی خود ادامه دهد. اغاز بحران سوریه به این معنی بیشترین ضربه را به اقتصاد ترکیه وارد کرده است.
شاه‌راه جنوبی صادرات ترکیه بعد از جنگ داخلی در سوریه و سپس عدم پذیرش واقعیت مُرسی در مصر به شدت تخریب شده است. حضور بیش از ۳ میلیون اوراه جنگی در ترکیه و صرف بیش از هفت میلیارد دلار برای این منظور تنها گوشه‌ای از مشکلاتی ایست که ترکیه با ان مواجه است.
۳) روابط ترکیه با روسیه به شدت مهم و گسترده است. بعد از شروع بحران سوریه بخشی از استراتژی ترکیه برای یافتن بازارهای جدید در روسیه متمرکز شد. بعد از آلمان با ۵ میلیون توریست، روس‌ها با ۳. ۵ میلیون توریست بیشترین تعداد توریست را به ترکیه می‌فرستند. سال گذشته ۵۸ درصد گاز ترکیه از طرف روسیه تامین شده است.
از طرف دیگر صادرات ترکیه به این روسیه نیز بسیار حیاتی ایست. در سال ۲۰۱۴ حجم تجارت خارجی بین دو کشور بالغ بر سی میلیارد دلار بوده است. همه این ارقام نشان می‌دهد چرا نمی‌توان روابط روسیه و ترکیه را تنها به بحران سوریه و یا اختلافات این دو کشور در مسائل مختلف محدود کرد.
۴) چندین فرضیه برای اقدام ترکیه در سرنگون‌کردن سوخوی روسی مطرح شده است. برخی تحلیلگران معتقدند که این اقدام فرا‌تر از پاسخ به تعرض به حریم هوایی یک کشور عضو ناتو است و باید به مثابه هشداری به روسیه درسوریه در نظر گرفته شود. به دلیل اینکه ارده‌ای و استراتژی‌ای از طرف کشورهای غربی در مورد سوریه وجود ندارد این فرضیه را نباید چندان جدی گرفت.
فرضیه دوم یعنی تعرض مکرر به حریم هوایی ترکیه توسط هواپیماهای روسیه هم- هرچند بار‌ها اتفاق افتاده و ترکیه چندین بار در این مورد به روسیه هشدار داده بود- دلیل قانع کننده‌ای برای به وجود اوردن بحرانی که می‌تواند ابعاد گسترده‌ای به خود بگیرد نیست. جنگنده‌های ترکیه می‌توانستند با اسکورت جنگنده‌های غیر پیشرفته سوخو و هدایت ان به بیرون حریم هوایی ترکیه به راحتی از بروز یک بحران جلوگیری کنند.
فرضیه سوم مدعی ایست ترکیه برای حمایت از طرح خود در منطقه باییر بوجاک یعنی ایجاد منطقه چهل کیلومتری برای نیروهای ترکمن و اسکان بخشی از اوارگان در این منطقه پرواز ممنوع چاره‌ای جر دادن هشدار به روسیه در مورد خط قرمز خود نداشته است. ترکیه ماههاست که تلاش می‌کند منطقه‌ای به عرض چهل کیلومتر را در شمال غربی سوریه و در منطقه‌ای که عموما ترکمن‌ها زندگی می‌کنند ایجاد کند. سوالی که باید پرسید این است ایا زدن سوخوی روسی موجب قطع حملات روسیه در این منطقه خواهد شد؟ به هیچ و جه چنین نشانه‌ای وجود ندارد.
از طرف دیگر ترکیه به دلایلی که به صورت خلاصه ذکر شد قادر نیست تغییری اساسی در بازی سوریه ایجاد کند. به این ترتیب یافتن دلیلی موجه برای زدن سوخو بسیار سخت است. ترکیه نمی‌خواهد قبول کند که بازی سوریه بازی بزرگی ایست که بدون حضور امریکا و ناتو امکان تغییر ان به نفع ترکیه وجود ندارد.