در ایران، انتخاب نام خانوادگی به شکل امروزه آن از سال های انقلاب مشروطه در میان قشر روشنفکر جامعه معمول شد و با پایان جنگ جهانی اول، اداره سجل احوال تهران آغاز به کار کرد و بعدها در سال ۱۳۰۴ لوایحی به تصویب مجلس شورای ملی رسید که بر اساس آن استفاده از القاب گذشته منسوخ و انتخاب نام خانوادگی برای کلیه اتباع ایران اجباری شد.

 

نسبت دادن یک نام خانوادگی به هر ایرانی، از سال ۱۳۱۳ به صورت قانون مدنی درآمد و اجباری شد و از آن زمان، به مرور، برای تمام اتباع ایران، نام خانوادگی انتخاب شد که متناسب با محل اسکان قوم و نام یا شهرت بزرگ خاندان، پدر، پدربزرگ و جد، گاهی هم شغل یا حرفه یا یک ویژگی بدنی بود و پیش از تصویب این قانون و در سال ۱۳۰۴، لایحه‌ای به تصویب مجلس شورای ملی رسیده بود که به کار بردن هر لقبی از جمله خان، میرزا، سلطنه، دوله را برای ایرانیان ممنوع کرده بود و تنها القاب مجاز، آقا برای مردان و بانو برای زنان، در نظر گرفته شده‌ بود و امروزه بیش از ۱۰ هزار نام‌خانوادگی در ایران به ثبت رسیده‌ است که القاب با بیشترین فراوانی عبارت از محمدی، حسینی، احمدی، رضایی، مرادی و حیدری هستند.

 

نام‌های خانوادگی ممکن است دارای پسوند، میانوند، پیشوند یا فاقد آن باشند و با این‌حال اغلب نام‌های خانوادگی معمولا نسبی است و فرد یا فامیل را به یک فرد مهم (محمدی، حسینی، ...)، به یکی از اجداد (مهدی‌پور، محمدزاده، ...)، به یک محل (تبریزی، اصفهانیان، شیرازی، ...)، به یک شغل یا حرفه (صراف، جواهریان، پزشکزاد، ....)، به یک دودمان (آل‌هاشم، بنی‌هاشمی، ....)، به یک ویژگی بدنی (خوش‌چهره، خوش لهجه... ه.) یا شهرت اجتماعی (قهرمان، قوی‌پنجه، ...) نسبت می‌دهند.

 

نام خانوادگی، نام فامیل و شهرت، بخشی از نام یک شخص است که تعلق فرد را به یک خانواده بیان می‌کند و همچون بسیاری از کشورهای جهان و در ایران نیز نام خانوادگی فرزند بر اساس قانون به صورت پیش فرض از پدر و اجداد پدری اخذ می‌شود و برخلافِ نام کوچک، نام خانوادگی برای افراد مؤنث و مذکر فرقی ندارد.

 

نام خانوادگی از پدران و اجداد افراد به عنوان یک ارثیه به آنها می رسد، اما چنانچه نیاز به تغییر یا اصلاح در آن باشد، راه به شرط ادله کافی و طی روند قانونی باز و امکان پذیر است.

 

 

برابر ماده ۹۹۷ قانون مدنی هر کس باید دارای نام خانوادگی باشد و همچنین برابر ماده ۴۱ قانون ثبت احوال نام خانوادگی فرزند، همان نام خانوادگی پدر است.

 

در قانون ۴۱ ثبت احوال تصریح شده است، دارنده حق تقدم نام خانوادگی، کسی است که برای اولین بار در قلمرو هر اداره ثبت احوال مستقل نام خانوادگی خاصی به نام او ثبت و مختص او شناخته شده باشد و همچنین حق تقدم نام خانوادگی پس از فوت دارندگان آن به ورثه قانونی او منتقل می شود، دارنده حق تقدم نام خانوادگی یا وارث قانونی او می‌توانند اجازه استفاده از نام خانوادگی خود را به اشخاص دیگر مشروط به آنکه محل صدور شناسنامه آنان یکی باشد، بدهند.

 

برابر ماده ۹۹۷ قانون مدنی هر کس باید دارای نام خانوادگی باشد و همچنین برابر ماده ۴۱ قانون ثبت احوال نام خانوادگی فرزند، همان نام خانوادگی پدر است.

 

اشخاص می توانند در مواردی که پیش بینی شده است، درخواست تغییر نام خانوادگی کنند؛ مانند مواردی که نام خانوادگی بیش از دو کلمه یا بیش از یک کلمه و یک حرف یا عدد یا پسوند یا به طور مطلق یا مضاف نام محل یا مواردی مانند دو اصل تهرانی، علی نژاد مطلق، عدنان تکان تپه تهرانی، آحسینی پور باشد.

 

همچنین اینکه نام خانوادگی از واژه های مستهجن و ناپسند ترکیب شده باشد مانند گداپور، پدرسوخته، لش یا اینکه نام خانوادگی از واژه های خارجی مانند علی اف برای ایرانیان غیرمهاجر یا آراکلیان برای مسلمانان باشد.

 

برخی نام های خانوادگی مذموم که مغایر با ارزش های فرهنگ اسلامی هستند مانند اسامی محل به طور مطلق و مضاف مانند کرجی و افخمی تبریزی نیز می توانند تغییر یابند.

 

در این مورد تبصره هایی نیز مانند حذف نام محل از نام خانوادگی اشخاص بدون رعایت مقررات مربوط به دارنده حق تقدم نام خانوادگی انجام خواهد شد، مانند حسینی شیرازی به حسینی یا اکبری علی آبادی به اکبری، همچنین حذف نام ایلات و عشایر و حِرَف و مشاغل مانند کوراوند به رسولی و محمدی نقاش به محمدی از نام خانوادگی اشخاص بدون رعایت مقررات دارنده حق تقدم نیز انجام خواهد شد.

 

واژه هایی که از القاب و اسامی مربوط به عناوین علمی اعم از درجات و مؤسسات علمی مانند دکتر، دانشگاه یا مناصب دولتی از لشکری و کشوری به صورت مطلق باشد مانند سرهنگ، شهردار نیز از دیگر شرایط تغییر نام خانوادگی محسوب می شوند.

 

 

استفاده از نام خانوادگی همسر برای زوجه تا زمانی که در قید زوجیت باشد، با ارائه اجازه نامه از شوهر بدون رعایت حق تقدم بلامانع است و در صورت وقوع طلاق با اعتراض زوج سند سجلی و شناسنامه زوجه به نام خانوادگی اولیه برگشت داده می شود و پس از فوت همسر تا زمانی که زوجه شوهر دیگری اختیار نکرده باشد، کماکان می‌تواند از نام خانوادگی همسر متوفایش استفاده کند یا به نام خانوادگی اولیه خود برگردد.

 

استفاده از نام خانوادگی همسر برای زوجه تا زمانی که در قید زوجیت باشد، با ارائه اجازه نامه از شوهر بدون رعایت حق تقدم بلامانع است.

 

 

در صورتی که نام خانوادگی پدری تغییر یابد، تغییر نام خانوادگی فرزندان کمتر از ۱۸ سال با درخواست کتبی پدر و تغییر نام خانوادگی فرزندان کبیر وی بدون رعایت حق تقدم و با ارائه اجازه نامه از پدر ممکن خواهد بود و هرگاه پدری نام خانوادگی خود را تغییر دهد و فوت کند، هر یک از فرزندان متوفی می‌توانند برابر تبصره ماده ۴۱ قانون ثبت احوال، نام خانوادگی خود را به نام خانوادگی پدر تغییر دهند.

 

هر یک از اشخاص دارای نام خانوادگی قابل تغییر، در صورت تمایل می توانند با مراجعه به اداره ثبت احوال محل اقامت نسبت به درخواست تغییر نام خانوادگی خود اقدام کنند، اشخاص ۱۸ سال به بالا، اشخاص کمتر از ۱۸ سال که دارای حکم رشد باشند، پدر یا جد پدری با ارائه شناسنامه خود برای فرزندان کمتر از ۱۸ سال در صورتی که نام خانوادگی پدر تغییر کرده باشد و قیم یا وصی برای اطفال تحت سرپرستی خود با ارائه مدارک مستند که سمت او احراز شده باشد و برگشت به نام خانوادگی اولیه امکان پذیر نباشد، می توانند متقاضی درخواست نام خانوادگی جدید باشند.

 

تنظیم و تسلیم درخواست تغییر نام خانوادگی، ارائه اصل شناسنامه، ارائه اجازه نامه تنظیم شده در دفاتر اسناد رسمی از پدر یا جد پدری برای فرزندان کبیر که بخواهند از نام خانوادگی هر یک از آنها استفاده کنند، ارائه اجازه نامه تنظیم شده در دفاتر اسناد رسمی از دارنده حق تقدم نام خانوادگی مورد درخواست (تنظیم اجازه نامه های مذکور در ادارات ثبت احوال نیز میسّر است)، بانوانی که می خواهند از نام خانوادگی همسر خود استفاده کنند می‌بایست این مدارک (تنظیم و تسلیم درخواست تغییر نام خانوادگی، اصل شناسنامه متقاضی، اجازه نامه شوهر و اصل شناسنامه شوهر و قباله نکاحیه) را می بایست ارایه دهند.

 

برگشت به نام خانوادگی اولیه امکان پذیر نیست در هنگام انتخاب نام خانوادگی جدید دقت لازم حتما باید انجام شود.

 

 

در صورت نامناسب بودن نام خانوادگی برابر بند ۶دستورالعمل تغییر نام خانوادگی هر کس می تواند پس از رسیدن به سن قانونی ۱۸سال تمام با رعایت مقررات از طریق انتخاب واژه بلامعارض یا با اخذ اجازه از دارنده حق تقدم برای یک بار تغییر دهد و همچنین برگشت به نام خانوادگی قبلی تا وقتی ممکن است که شناسنامه با واژه تصویبی صادر و تحویل متقاضی نشده باشد.