شرق: دریای مازندران (کاسپین) ساختار پیچیده زمین‌شناختی دارد. شمال آن در سواحل روسیه بسیار قدیمی است و قدمت آن به دوران پرکامبرین با حداقل حدود 550 میلیون سال پیش می‌رسد.
کف کاسپین شمالی و میانی دارای پوسته‌ای از نوع قاره‌ای است. ویژگی‌های منطقه شبه‌جزیره آپشرون، همراه با چین‌خوردگی‌های غرب کاسپین جنوبی، از کوه‌زایی آلپی قفقاز (قدمت حدود 26 تا 10 میلیون سال) پیروی می‌کند.
مرز بین کاسپین میانی و جنوبی فرورانش پوسته اقیانوسی کاسپین جنوبی به زیر پوسته قاره‌ای کاسپین میانی است. رسوبات جنوب دریای کاسپین روی یک پوسته اقیانوسی بازالتی قرار دارد.
کمبود وقوع زمین‌لرزه در داخل دریا در جنوب دریای مازندران نشان از کمی تغییرشکل و پوسته سخت اقیانوسی آن دارد که البته پوشش رسوبی آن چین‌های زیادی خورده است. توالی رسوبی در این ناحیه تا 32 کیلومتری ضخامت روی پی‌سنگ اقیانوسی قرار دارد.
کاسپین جنوبی از هر طرف با نواحی فعال زلزله محاصره شده است. در جنوب کاسپین تقریبا همه زمین‌لرزه‌ها ژرفایی کمتر از 25 کیلومتر دارند. در عوض در میانه این دریا، در حد فاصل باکو و بندر ترکمن‌باشی زلزله‌ها در ژرفای 80 تا 100 کیلومتری رخ می‌دهند. این زمین‌لرزه‌های ژرف، فرورانش پوسته کاسپین جنوبی به زیر کاسپین میانی را نشان می‌دهند.
میزان جابه‌جایی حوضه کاسپین جنوبی 13 تا 17 میلی‌متر در سال نسبت به ایران و هشت تا 10 میلی‌متر در سال به سمت شمال‌غرب-اوراسیا برآورد می‌شود. در مناطق فرورانش، جایی که ورقه‌های زمین‌ساختی اقیانوسی به ورقه قاره‌ای رسیده و به زیر آن می‌رود، حجم زیادی از آب به‌طور عمده از طریق فوران‌های آتش‌فشانی خارج می‌شود. آب دریا از طریق گسل‌ها وارد سنگ‌ها می‌شود و به مواد معدنی می‌رسد.
با رسیدن به یک منطقه فرورانش، ورقه در حال فرورانش به‌تدریج در ژرفاهای بیشتر در معرض گرما و فشار بیشتر قرار می‌گیرد و در نتیجه مقداری یا تمام آب آن به‌تدریج خارج می‌شود. با آزادشدن آب، نقطه ذوب سنگ‌های اطراف آن کاهش می‌یابد و ماگما تولید می‌کند. این ماگما شناور است و به سمت بالا حرکت می‌کند و در نهایت منجر به فوران در ناحیه فرورانش –کمان‌های آتش‌فشانی- می‌شود.
حوضه رسوبی جنوب کاسپین منطقه‌ای منحصربه‌فرد با رسوبات ضخیم دوران دوم و سوم زمین‌شناسی (تا 30-32 کیلومتر ضخامت) است که مقدار زیادی گل‌فشان و حجم انتشار گاز در آنها با پتانسیل تولید زیاد مایعات گازدار مشخص می‌شود. گل‌فشان‌های خشکی و دریایی محل فوران گازهای مختلف، بیشتر متشکل از متان و همچنین ترکیباتی از اتان، بوتان، پروپان و آرگون هستند.
گل‌فشان‌ها ارتباط نزدیکی با فرایندهای رخ‌داده در فرورفتگی کاسپین جنوبی، لرزه‌خیز‌بودن آن، نوسانات سطح دریای کاسپین و تولید هیدروکربن دارند. گل‌فشان‌های حاشیه شرقی و جنوب شرقی کاسپین در استان‌های گلستان و مازندران شناخته‌شده‌تر هستند. گل‌فشان‌های فعال و نیمه‌فعال حاشیه جنوب شرقی دریای کاسپین به موازات گسل بهشهر و گسل گرگان قرار دارند. مخازن گازی در رسوبات زیرین دریای مازندران در محل گل‌فشان‌ها -تا ژرفای چهار متر از سطح– در لایه‌های ژرف در دریا تا 480 متر و در قسمت آتش‌فشان‌ها در ژرفای 480 تا 800 متر از کف دریا قرار دارند.
دریای مازندران یک حوضه بسته داخلی و تحت تأثیر تحولات اقلیمی و زمین‌ساختی است. در نتیجه ته‌نشین‌شدن رسوبات سطح دریا و کاهش فشار هیدرواستاتیک، آزادشدن حجم زیادی از گازهای هیدروکربنی عمدتا متشکل از متان رخ می‌دهد. فعالیت‌های گل‌فشانی در حوضه کاسپین جنوبی باعث حجم بالای متان در آب شده است. از این مخازن در ناحیه آب‌های سرزمینی ایران در دریای مازندران می‌توان بهره‌برداری بزرگی انجام داد.
بررسی گل‌فشان‌ها در ساحل ایران در کاسپین جنوبی نشان می‌دهد که هرگونه فوران با فعال‌شدن گسل‌ها در زمین‌لرزه‌ها با خروج حجم بالای آب از گل‌فشان‌ها همراه خواهد بود. از این دیدگاه نیز می‌توان به پایش و هشدار رخداد زمین‌لرزه‌ها در ساحل جنوبی دریای مازندران پرداخت. ضمنا استخراج و بهره‌برداری از گازهای ذخیره‌شده در رسوبات کاسپین جنوبی، از منابع مهم انرژی در آینده خواهد بود.
مهدی زارع- استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله