روزنامه آرمان: فرار مغزها به مهاجرت متخصصان و نخبگان علمی گفته می‌شود که یکی از معضلات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی ایران است. بنابر آمار مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۹، ۶۰ هزار نفر از ایرانیانی که در این سال مهاجرت کرده‌اند در زمره مهاجران نخبه دسته‌بندی می‌شوند. این افراد غالبا دارای مقام‌هایی در المپیادهای علمی بوده یا جزو نفرات برتر کنکور و دانشگاه‌ها هستند.
آمارهای سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد چهار تا پنج میلیون مهاجر ایرانی در ۲۲ کشور جهان سکونت دارند که سهم آمریکا از این میزان یک میلیون و ۴۰۰هزار مهاجر ایرانی است. بیش از یک چهارم ایرانی تبارهای آمریکا دارای مدارک فوق‌لیسانس و دکترا هستند. بررسی ها نشان می دهد بازگشت مهاجران نخبه می‌تواند کمک قابل توجهی به اقتصاد ایران باشد و بر این اساس باید برنامه‌هایی برای بازگرداندن نخبگان اجرایی شود.
با وجود آنکه تلاش شده از روند مهاجرت نخبگان از ایران کاسته شود، اما درصد قابل توجهی از دانش‌آموختگان علمی هنوز تمایل دارند به کشورهای پیشرفته مهاجرت کنند. صندوق بین‌المللی پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده است ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را داراست. صندوق بین‌المللی پول، بیکاری، سطح پایین درآمد اساتید و نخبگان، نارسایی‌های مالی و اداری، کمبود امکانات تخصصی- علمی و بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی را از جمله دلایل مهاجرت ایرانیان ذکر کرده است.
نگاه آماری
عنوان شده در سال ۲۰۱۳ حدود یک میلیون و ۶۰ هزار متولد ایران به خارج از ایران مهاجرت کردند که به ترتیب کشورهای آمریکا، آلمان، کانادا، انگلیس، سوئد، استرالیا، فرانسه و ترکیه در صدر قرار دارند. ایران از نظر فرار مغزها در صدر کشورهای جهان قرار دارد. بر اساس آمار صندوق بین‌المللی پول، سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیلکرده برای خروج از ایران اقدام می‌کنند و ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته جهان مقام اول را از آن خود کرده است. خروج سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالی از این کشور معادل خروج ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه سالانه از کشور است.
در سال ۱۳۸۸ وزارت علوم ایران اعلام کرد از ابتدای انقلاب ۱۳۵۷، از میان ۱۲ هزار دانشجویی که با هزینه دولت به کشورهای مختلف رفتند ۴۰۰ نفر بازنگشته‌اند و همچنین ۶۰ هزار دانشجوی ایرانی در خارج از ایران تحصیل می‌کنند. بر اساس آمارهای رسمی نسبت خروج فارغ التحصیلان از ایران به تعداد کل این افراد، ۱۵ درصد است. قشر تحصیلکرده ایرانی در سال‌های اخیر به دلایل گوناگون، ایران را به قصد زندگی در کشورهای مختلف جهان ترک کرده‌اند. این پدیده آن‌چنان رواج داشته است که در چند سال گذشته صندوق بین‌المللی پول، ایران را از نظر مهاجرت نخبگان در رتبه نخست قرار داد. امارات متحده عربی با ۸۰۰هزار ایرانی در رده دوم و کشورهای انگلستان و کانادا هر کدام با ۴۱۰هزار، آلمان با ۲۰۰هزار، فرانسه با ۱۵۵ هزار و سوئد با ۱۱۰هزار ایرانی از لحاظ سکونت ایرانیان در کشورهای خارجی در رده‌های بعدی قرار دارند.
مهاجرت یک خطر بالقوه است
خرداد سال ۹۳، رئیس کمیته آموزش عالی مجلس شورای اسلامی، هزینه ناشی از مهاجرت نخبگان را سالانه حدود چهار میلیارد دلار برآورد و تاکید کرد: نخبگان جامعه استراتژیک ترین کالاهایی هستند که می توان از یک کشور خارج کرد. جواد هروی عنوان کرد: بر اساس آمار سالانه بین۱۵۰ تا ۱۷۰ هزار نفر از نخبگان ما به خارج از کشور مهاجرت می کنند؛ این پدیده زشتی است که در نظام آموزشی وجود دارد و باید بپذیریم که مهاجرت یک خطر بالقوه است. نماینده مردم قائنات در مجلس شورای اسلامی یادآور شد: ما در قبال نخبگان خود کوتاهی کردیم، در آغاز انقلاب ۱۷۵ هزار دانشجو در کشور داشتیم و ۲۰۰هزار دانشجوی ایرانی هم در خارج از کشور تحصیل می‌کردند. امروز حدود پنج هزار ایرانی در خارج از کشور تحصیل می کنند و رقم دانشجویان در داخل کشور به ۵/۴ میلیون نفر رسیده است.
خرداد سال گذشته هم رئیس دانشگاه کاشان حمایت از نخبگان را باعث جلوگیری مهاجرت از کشورمان دانست و گفت: دولت سالیانه یک هزار و ۵۰۰ میلیون دلار بابت نخبگان کشورمان هزینه می‌کند. عباس زراعت با ابراز تاسف از سخنان نخست‌وزیر کانادا مبنی بر اینکه مهاجرت نخبگان ایرانی به کانادا ۲۵ سال توسعه این کشور را جلو انداخت گفت: جای تاسف است از ۱۲۵ نفر المپیادی و نخبه در زمینه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی سال ۹۰ تا ۹۳ از کشورمان ۹۰ نفر به آمریکا و کانادا سفر کرده‌اند.
او همچنین از مهاجرت ۹۲ درصدی المپیادهای کشورمان طی ۱۴ سال اخیر به کشورهای توسعه یافته که ۱۵۰هزار میلیارد دلار بابت آنها هزینه شده است خبر داد و گفت: ۲۵ درصد از ایرانیان تحصیلکرده در کشورهای درحال توسعه زندگی می‌کنند. رئیس دانشگاه کاشان با اشاره به اینکه در سال ۱۳۸۹ از ۶۰ هزار نخبه ایرانی که به خارج از کشور رفته اند ۴۰ درصد آنها خانم بوده اند، گفت: مهاجرت ۴۰ درصد زنان نخبه کشورمان به کشورهای خارجی بار فرهنگی و سیاسی را در برداشته است. او با اشاره به اینکه در سال ۲۰۰۹ در بین ۹۱ کشور در حال توسعه جهان ایران رتبه اول را در فرار مغزها داشته است، گفت: در ۸۰ روز نخست سال ۹۱ بیش از ده‌هزار جوان ایرانی با هزینه شخصی خودشان به آمریکا،کانادا، انگلیس و دیگر کشورها سفر کرده‌اند که نیمی از آنها جوانان ۲۲ سال بوده اند.
زراعت با بیان اینکه با فرار این تعداد نخبه کشورمان به کشورهای کانادا و آمریکا باید در عمل مرگ بر آمریکا بگوییم، گفت: متاسفانه با رفتن نخبگان به آمریکا در عمل مرگ بر آمریکا نمی گوییم بلکه داریم آنها را کمک می کنیم و فقط شعار می‌دهیم. سال ۹۴ همچنین در این زمینه آخوندزاده، قائم‌مقام معاون تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت گفته بود: مشاهدات من نشان مي‌دهد که ۵۰ درصد نخبگان کشور که وارد دانشگاه علوم پزشکي تهران مي‌شوند، بعد از ادامه تحصيل کشور را ترک مي‌کنند و اين وضع فاجعه بار است. او با اشاره به هزينه‌اي که کشور بابت تربيت اين افراد پرداخت کرده است، گفت: به طور ميانگين براي تربيت هر متخصص حدود ۳۰۰ ميليون تومان هزينه مي‌شود و ترک کشور توسط آنها اين هزينه را غير بازگشت مي‌کند.
آخوندزاده اثر منفي مهم خروج نخبگان از کشور را فقر ژنتيکي کشور عنوان مي کند و معتقد است اين افراد نه تنها خود از کشور مي‌روند، بلکه نسل آينده را نيز از داشتن نخبه محروم مي‌کنند.او در مورد علت خروج نخبگان از کشور مي‌گويد: زماني که ما به اين افراد توجه نمي‌کنيم و به عبارتي آنها را ناديده مي‌گيريم، آنها به جايي مي‌روند که به نخبگان اهميت داده مي‌شود؛ ضمن اينکه اين افراد در بسياري از وقت‌ها مشکل مالي هم ندارند و صرف اينکه بتوانند تحقيقاتي در زمينه‌هاي مورد علاقه‌شان انجام دهند، از کشور خارج مي‌شوند.
سال ۹۴ همچنین وزير پيشين علوم تحقيقات و فناوري دولت يازدهم نيز بر اين نکته تاکيد کرده بود که در شرايطي که کل بودجه دولتي ما ۱۹۲هزار ميليارد تومان و معادل ۷۰ ميليارد دلار است با مهاجرت مغزها ۱۵۰ميليارد دلار به دنيا کمک مي کنيم. رضا فرجی دانا فرار مغزها را بزرگ‌ترين خسارت کشورهاي در حال توسعه در عصر حاضر دانسته و عنوان مي‌کند: اگر شرايط براي برگشت آنها فراهم نباشد کشور خسارت زیادی را تحمل خواهد کرد.
