این مسئله تنها به مصنوعات بشری مانند کاسه، بشقاب و گلدان‌های مینا،خاتم و فیروزه‌کوب، سفره‌های قلمکار، قاب‌های منبت‌کاری، کیف و کفش چرم و غیره ختم نمی‌شود بلکه شاخص‌ترین نمونه هنر کاربردی دستان ایرانی در معماری بناها نمود پیدا می‌کند؛ جایی که حتی فرهنگ و فلسفه نهفته در ساخت هر پی و آجر یک قنات نیز شگفت‌انگیز می‌شود.
گرچه در کشورهای عربی مانند عمان و کشورهای آفریقایی و حوزه فرهنگ ایرانی تا نخجوان و آذربایجان هم قنات وجود دارد اما قنات در تمام کشورهای دنیا از این جهت که ایرانیان پایه‌گذار آن بوده‌اند، اهمیت دارد.
روش ساخت قنات‌های ایرانی به عنوان یک تکنیک مهم در ساخت آبراهه آبی حیرت جهانیان را برانگیخته است و بر این اساس چندی پیش در اجلاس یونسکو مجموعه قنات‌های ایرانی شامل ۱۱ قنات به ثبت جهانی رسید که از این تعداد سه قنات مون در اردستان، وزوان در اردستان و مزدآباد میمه در استان اصفهان واقع شده‌اند.
هر کدام از این قناتها دارای ویژگی‌های شاخص و خاصی هستند که شاید هر یک با دیگری متفاوت است و با معماری بی‌نظیر خود باز هم فرهنگ و هنر اصیل ایرانی را در چشم جهانیان به تصویر می‌کشد.
در این ارتباط فریدون الله‌یاری مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه در هر گوشه کشور ایران فرهنگ و تمدن ایرانی به شکلی خاص نمود یافته است، اظهار داشت: با توجه به اهمیت ثبت میراث‌های تاریخی کشور در فهرست یونسکو و امکان تنها ثبت یک اثر در طول یک سال ثبت مجموعه‌های تاریخی مورد توجه قرار گرفته است.
قناتها بخش مهمی از میراث فرهنگی ملموس هستند
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان با بیان اینکه سه قنات اصفهان در زمره ۱۱ قنات ثبت شده در یونسکو قرار گرفتند به اهمیت این قناتها اشاره نمود و بیان داشت: در وهله نخست خود قنات از نظر میراث بشری دارای ارزش خاصی است و بخش مهمی از میراث فرهنگی ملموس محسوب می‌شود.
وی افزود: قناتها حاصل دستاوردهای بشری است که از خلاقیت و ابتکار انسان سرچشمه گرفته است، در واقع قنات هم یک سازه است و هم مکتب.
الله‌یاری تاکید کرد: قنات تنها یک معبر و یا نظامی برای آبیاری نیست بلکه زاییده فرهنگ و اصول و نمادی از استعداد معماری ایرانی است.
وی بیان داشت: کشور ایران مبدع و مبتکر حفر قنات محسوب می‌شود و بر این اساس به نظر می‌رسد باید سالها پیش درباره ثبت قنات‌های ایران اقدام می‌شد.
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان با بیان اینکه هر کدام از سه قنات ثبت شده اصفهان دارای ویژگی‌های خاصی است، ابراز داشت: به طور مثال قنات مون دوطبقه است به شکلی که در هرکدام از طبقات آن آب بدون ارتباط و اتصال با هم آب جریان دارد و هیچ آبی از یک طبقه به دیگری نفوذ نمی‌کند که الگویی برای سد سازی است.
وی اضافه کرد: امیدواریم به زودی با ایجاد زیرساخت‌های گردشگری مناسب در شهرستان‌های اردستان، میمه و بازدیدکنندگان بتوانند راحت تر از این سه قنات بازدید کنند.
ویژگی سه قنات اصفهان، ثبت شده در یونسکو:
قنات دوطبقه مون – اردستان: در هرکدام از طبقات این قنات تاریخی ۸۰۰ ساله که تنها نمونه قنات دوطبقه جهان محسوب می‌شود آبی مستقل جریان دارد به گونه‌ای که آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند.
مون از دو کانال موازی که بر روی هم قرار گرفته و چاه‌های عمودی مشترک، تشکیل شده است.
قنات مون ۳٫۵ تا ۴ کیلومتر طول دارد و مقدار آب دهی آن ۶۰ لیتر در ثانیه است و آب آشامیدنی حدود ۲۰۰ نفر از اهالی محله مون اردستان را تأمین می‌کند.
بانی قنات مون؛ کاوه آهنگر یا مقنی یزدی؟
آنچه از منابع مکتوب مشخص است این است که این قنات پیش از اسلام و به خصوص دوران کیانیان و اشکانیان و ساسانیان احداث شده است.
نکته جالب اینکه برخی منابع بانی این قنات را را کاوه آهنگر دانسته‌اند و به قولی دیگر بانی آن را مقنی یزدی می‌دانند که طی دو مرحله آن را ساخته است.
قنات وزوان: قنات بزرگ و تاریخی وَزوان در شهری با همین نام واقع شده و پیش از ثبت جهانی آن در تاریخ ۲۸ دی ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۹۶۲ به ثبت رسیده است.
یک نکته جالب درباره این قنات به نحوه جوشش آب بر می‌گردد: در واقع در نقطه‌ای از بالای بند قنات دو شکاف زیرزمینی یا تنور آبی وجود دارد که آبی که به مدت ۱۲۰ روز (از دهم آذر تا دهم فروردین سال بعد) در پشت سد ذخیره شده را به مخازن بزرگی که در زیرزمین وجود دارد هدایت می‌کند؛ سپس پس از گشایش دریچه‌های تعبیه شده در سد به تدریج آب ذخیره شده به صورت خودجوش و با کمک نیروی ثقل زمین، به چرخ مصرف باز می‌گردد.
طول قنات وزوان یک هزار و ۸۰۰ متر و عمق مادر چاه آن ۱۸ متر و دارای ۶۴ حلقه چاه است.
قنات وزوان که ساخت آن به قبل از اسلام و زمان ساسانیان (به گفته اهالی ۳ هزار سال پیش) برمی‌گردد در دو کیلومتری شمال شهر وزوان احداث شده و مادر چاه آن در جنوب شهر میمه در استان اصفهان قرار دارد و تنها قنات در تمام منطقه اصفهان است که بدین طریق آب زیرزمینی را ذخیره می‌کند.
همچنین قنات بزرگ و تاریخی وزوان دارای سد زیرزمینی بوده و قادر به ذخیره آب در فصولی است که کشاورزان نیاز به آب ندارند.
قنات مزدآباد – میمه: این قنات اعجاب انگیز جهانی نیز پیش از ثبت جهانی شد در تاریخ ۲۰ اسفند ۱۳۸۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۰۹۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود.
قنات مزدآباد میمه با ۱۸ کیلومتر طول، یکی از طولانی‌ترین قنات‌های منطقه و با دبی ۱۱۰ لیتر در ثانیه از پر آب‌ترین قنات‌هاست.
ازسویی کیفیت آب این قنات نیز جالب است و آب سرد و گرم در این قنات وجود دارد.
تأسیسات سد مانندی که در این قنات به کار رفته است تا آب را ذخیره کند و این موضوع وجه تمایز دیگر این قنات است.
