خون عنصری ارزشمند است و هر واحد آن، جان سه نفر را نجات می‌دهد و بدون کمک داوطلبانه افرادی که به‌طورمستمر خون اهدا می‌کنند، برخی خدمات درمانی متوقف می‌شود؛ بنابراین تأمین خون سالم و کافی باید بخشی جدایی‌ناپذیر از سیاست‌های مراقبتی بهداشتی ملی در هر کشور باشد.
«اهدای خون، اهدای زندگی» صرفاً یک شعار نیست؛ انتقال خون و فرآورده‌های خونی سالانه جان میلیون‌ها نفر را نجات می‌دهد. در مردادماه سال ۱۳۵۳ سازمان انتقال خون ایران با هدف سامان بخشیدن به وضع آشفته خون‌رسانی و در جهت ترویج فرهنگ اهدا، تهیه و تأمین خون و فرآورده‌های سالم و مطمئن و رایگان برای رفع نیاز بیماران نیازمند به‌ویژه مبتلایان به تالاسمی، هموفیلی و لوسمی به وجود آمد. از آن تاریخ به بعد، سالروز تأسیس این سازمان در نهم مردادماه، به عنوان «روز اهدای خون» نام‌گذاری شده است.
اهدای خون هنگامی رخ می‌دهد که یک فرد سالم به‌طورداوطلبانه مقدار مشخصی از خون خود را در یک مرکز انتقال خون هدیه می‌کند. خون اهدا شده پس از انجام آزمایش‌های غربالگری و تأیید سلامتی به‌منظور تهیه فرآورده‌های خونی مورد استفاده قرار می‌گیرد یا از طریق بانک خون مراکز درمانی به افراد دیگر تزریق می‌شود. فرآیند اهدا و تزریق به دریافت‌کنندگان، انتقال خون نام دارد. در کشورهای توسعه‌یافته و اکثر کشورهای در حال توسعه، بیشترین اهداکنندگان خون را افراد داوطلبی تشکیل می‌دهند که در قبال آن پولی دریافت نمی‌کنند. در کشورهای فقیرتر، افراد معمولاً خون خود را برای انتقال به اعضای خانواده یا دوستان خود اهدا می‌کنند؛ بنابراین انگیزه‌های مختلفی برای اهدا، شامل انجام عمل خیر، کمک به بهبود خویشاوندان، نیاز مالی و برای استفاده خود فرد در آینده وجود دارد.
طبق گفته کارشناسان هر فرد سالمی از سن ۱۸ تا ۶۵ سالگی می‌تواند به عنوان اهداکننده خون ناجی زندگی نیازمندان به این ماده ضروری حیات باشد. افراد در این سنین با وزن متوسط ۵۰ کیلوگرم، حدود پنج و نیم تا شش لیتر خون دارند و با اهدای ۲۵۰ سی‌سی تا ۴۵۰ سی‌سی از خون خود، نه تنها سلامتی خود را به مخاطره نمی‌اندازند، بلکه ضمن کمک به سلامتی خود، نجات‌بخش زندگی دیگران نیز خواهند شد. اهدای خون همچنین می‌تواند در کشف بیماری‌های نهفته در اهداکنندگان کاملاً مؤثر باشد. هر فرد سالم می‌تواند در هر سال تا چهار بار با فاصله هشت هفته (دو ماه) خون اهدا کند. مصرف‌کنندگان اصلی خون و فرآورده‌های آن در ایران شامل بیماران تالاسمی، بیماران مبتلا به انواع هموفیلی، بیماران دیالیزی، بیماران نیازمند به جراحی‌های بزرگ (مثل جراحی قلب، کلیه، مغز استخوان و زنان)، مبتلایان به بیماری‌های خونریزی دهنده، نوزادان مبتلا به زردی ناشی از ناسازگاری خون مادر و جنین، پیوند اعضا، سوختگی‌های شدید، کم خونی‌های مزمن و انواع سرطان به ویژه در مرحله شیمی درمانی هستند.
اهداکننده خون؛ ناجی زندگی نیازمندان
موفقیت ایران در کشورهای منطقه در جذب اهداکنندگان داوطلب
محمدرضا جابری مسئول پخش خون انتقال خون استان اصفهان با بیان اینکه انتقال خون در ایران تاریخچه پرافتخاری دارد، می‌گوید: نخستین مرکز انتقال خون در بیمارستان سینا تهران ایجاد شد و در سال ۱۹۷۲ پیشنهاد راه‌اندازی مرکز خدمات انتقال خون ملی داده شد و سال ۱۹۷۴ انتقال خون ایران تأسیس شده است و در کشورهای منطقه هیچ کشوری به اندازه ایران در جذب اهداکنندگان داوطلب و ارتقای استانداردهای جهانی انتقال خون موفق نبوده است.
وی به نقش مهم جنگ تحمیلی در افزایش انگیزه‌های اهدای خون اشاره می‌کند و می‌افزاید: پس از جنگ تحمیلی انتقال خون وارد فاز جدیدی شد، اگرچه در گذرگاه‌هایی مانند کرونا دچار مشکلاتی شدیم که تأثیر بسیاری در اهدای خون داشت به طوری که ریزش اهداکنندگان در کشور در ایام کرونا کمتر از ۱۰ درصد و در اصفهان ۸ درصد بود که نسبت به سایر کشورها ریزش بسیار کمتری داشته است.
لزوم فرهنگ‌سازی اهدای خون بین جوانان و زنان
مسئول پخش خون انتقال خون استان اصفهان درباره اینکه استان اصفهان در کشور از نظر میزان اهدای خون دارای رتبه سوم یا چهارم است و در زمان شیوع کرونا نیز دارای رتبه دوم یا سوم بوده است، تصریح می‌کند: هنگام شیوع بیماری کرونا با وجود تعطیل بودن برخی دستگاه‌ها، فعالیت دستگاه انتقال خون تا حدود ۱.۵ برابر افزایش یافته بود.
وی درباره اینکه سن اهدای خون در استان اصفهان از ۳۵ تا ۶۵ سال است، می‌گوید: برخی از افراد با سن بالا به دلیل بیماری‌ها و کهولت سن دیگر قادر به اهدای خون نیستند اما در گذشته ۲۵ تا ۴۵ ساله‌ها بیشترین اهداکنندگان بودند، بنابر ارزیابی‌های آماری، در سال گذشته ۱۶۵ هزار و ۹۴ نفر برای اهدای خون در استان مراجعه کردند که از این تعداد ۱۳۳ هزار و ۹۴۱ نفر موفق به اهدای خون شدند.
زنان اهداکنندگان خون تنها حدود ۳ درصد
جابری با ابراز تأسف از اینکه تنها سه درصد از اهداکنندگان خون استان اصفهان زن و ۹۷ درصد مرد هستند، می‌افزاید: این نگرش اشتباه است که زنان به‌دلیل مسائل فیزیولوژی در صورت اهدای خون با مشکل مواجه می‌شوند. این موضوع آنان و خانواده‌هایشان را می‌ترساند که با اهدای خون دچار کم‌خونی شوند، اما از نظر سیستم ایمنی، زنان قوی‌تر از مردان هستند.
مسئول پخش خون انتقال خون استان اصفهان با بیان اینکه باید درخصوص افزایش اهداکنندگان جوان و زن، فرهنگ‌سازی جدی صورت گیرد، اظهار می‌کند: درحال‌حاضر ذخیره خونی استان هفت روز و در حد قابل قبول است و همواره برای تمام انواع گروه‌های خونی به‌ویژه گروه‌های منفی بیشتر نیاز است.
افزایش ۹ درصدی توزیع پلاکت رندوم
وی با اشاره به افزایش ۹ درصدی توزیع پلاکت رندوم و افزایش ۱۴ درصدی تولید پلاکت آفرزیس، بیان می‌کند: درحال‌حاضر در اداره انتقال خون استان اصفهان دو نوع پلاکت رندوم و آفرزیس تهیه، تولید و به مراکز درمانی توزیع می‌شود. پلاکت مشتق از خون کامل به نام پلاکت رندوم یا معمولی نام‌گذاری شده است اما در روش آفرزیس، از اهداکننده صرفاً پلاکت اخذ می‌شود که یک واحد آن معادل شش واحد پلاکت رندوم است.
جابری تصریح می‌کند: طبق آمار سه ماهه نخست سال جاری ۱۶ هزار و ۷۴۸ واحد پلاکت رندوم به مراکز درمانی استان ارسال شده و نسبت به مدت مشابه سال گذشته که برابر با ۱۵ هزار و ۴۰۲ واحد بوده است، افزایش ۹ درصدی در توزیع این نوع پلاکت وجود دارد. تعداد واحد پلاکت آفرزیس تولید شده در سه ماهه ابتدایی سال جاری برابر با یک هزار و ۲۱ واحد است و در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته که ۸۹۶ واحد بوده، ۱۴ درصد افزایش یافته است.
نگهداری خون‌های نادر تا ۱۰ سال به روش انجماد
وی با بیان اینکه شیوه‌ای برای نگهداری خون تحت عنوان «انجماد خون» وجود دارد که سازمان انتقال خون تهران از این امکان برخوردار است، اظهار می‌کند: خون موردنظر به پایتخت ارسال می‌شود تا در دمای پایین منجمد شود که در این صورت تا ۱۰ سال قابلیت حفاظت دارد. خون‌های نادر خون‌هایی هستند که شیوع کمتر از یک در هزار دارند، یکی از معروف‌ترین این گروه‌ها، گروه خونی O بمبئی است که ابتدا در شهر بمبئی هند شناخته شد و در آن شهر شیوع بیشتری نسبت به سایر نقاط جهان دارد.
مسئول پخش خون انتقال خون استان اصفهان، با بیان اینکه فرد دارای سیستم گروه خونی بمبئی حتماً باید از هم‌گروه خود خون دریافت کند، می‌افزاید: روش معمولی که برای نگهداری فرآورده‌ها وجود دارد به این صورت است که قسمت‌های مختلف خون جدا می‌شود، به طور معمول از یک واحد خون اهدا شده، یک واحد پلاکت تهیه می‌شود که در دمای ۲۰ تا ۲۴ درجه به مدت سه تا پنج روز نگهداری می‌شود. گلبول قرمز نیز از یک واحد خون اهدایی تهیه می‌شود که بسته به نوع خود ۳۴ تا ۴۲ روز امکان نگهداری دارد.
وی با بیان اینکه پلاسمای تهیه شده از خون اهدایی به صورت منجمد تا دو سال قابل نگهداری است، ادامه می‌دهد: اگر فرد دارای گروه خون نادر اقدام به اهدای خون کرد، پس از ۴۲ روز ممکن است خون اهدایی از چرخه مصرف خارج شود، روشی برای نگهداری خون تحت عنوان انجماد خون وجود دارد که سازمان انتقال خون تهران از این امکان برخوردار است.
وی تصریح می‌کند: پس از اهدا شدن خون نادر، اقدامات اولیه و آزمایشات انجام و خون موردنظر به تهران ارسال می‌شود تا در دمای پایین منجمد شود. خون منجمد شده تا ۱۰ سال قابلیت نگهداری دارد. هرگاه استانی نیازمند این خون باشد، از اهداکنندگان دارای خون نادر و ذخیره‌های موجود در سازمان انتقال خون تهران استفاده و خون برای آن‌ها ارسال می‌شود.
تشخیص سلامت خون‌های اهدایی با بهره‌گیری از فناوری استاندارد جهانی
عیسی جوادی معاون فنی سازمان انتقال خون استان اصفهان با بیان اینکه سازمان انتقال خون اصفهان با استانداردهای جهانی درحال فعالیت است، می‌گوید: آزمایشات غربالگری بر خون‌های اهدایی با استفاده از تجهیزات مناسب و کارکنان فنی آموزش‌دیده، مطابق با استانداردهای دنیا و برای تشخیص سلامت تمام خون‌های اهدایی و با بهره‌گیری از فناوری مناسب انجام می‌شود.
وی استفاده از دستگاه‌های کاملاً مکانیزه تعیین گروه خونی را یکی از اقدامات سازمان انتقال خون اصفهان جهت افزایش امنیت خون‌های اهدایی می‌داند و اظهار می‌کند: در این روش مکانیزه به میزان بسیار بالایی از خطا کاسته شده و تمام آزمایشات مطابق با استانداردهای کشوری انجام می‌شود. لازم است اشاره کنیم که استانداردهای انتقال خون از سطح قابل قبولی در جهان برخوردار است. ارتقای فرآیندها و استفاده از فناوری‌های نوین، امنیت خون‌های ما را از لحاظ سلامت به میزان بالایی افزایش داده است.
معاون فنی سازمان انتقال خون استان اصفهان درباره اینکه در روند تهیه و نگهداری فرآورده‌های خون به‌طورکامل از روش‌های استاندارد استفاده می‌کنیم، تصریح می‌کند: در تأمین و نگهداری محصولات خون از استانداردهای معمول و رایج در دنیا سود می‌بریم و در تهیه فرآورده‌های جدید نیز مطابق با استانداردهای دنیا اقدام می‌کنیم.
وی با اشاره به اینکه طی سال‌های اخیر فرآورده‌های نوین به انتقال خون اضافه شده است، ادامه می‌دهد: یکی از روش‌های نوین، فرآورده پلاکت «آفرزیس» است که با بهره‌مندی از دستگاه آفرزیس این محصول تهیه می‌شود، پلاکت آفرزیس، کیفیت بالاتری نسبت به پلاکت‌های راندم (پلاکت تهیه شده از خون کامل) دارد؛ چراکه در این روش فرآورده تهیه شده میزان پلاکت بیشتری دارد و هر پلاکت آفرزیس با شش واحد پلاکت راندم برابری می‌کند.
جوادی درباره استفاده از فرآورده نوین پلاکت آفرزیس و اینکه فرد بیمار فقط با یک اهداکننده روبه‌رو شده چه مزایایی برای گیرنده دارد، می‌گوید: این فرد با آنتی‌ژن‌های مختلف کمتر درگیر می‌شود و بدنش مقاومت کمتری در خصوص فرآورده‌های ایجاد می‌کند.
افزایش سالانه درخواست خون از انتقال خون
وی ادامه می‌دهد: مطابق با مباحث علمی افرادی که به‌صورت مکرر خون و فرآورده‌ها را دریافت می‌کنند سیستم ایمنی آنان نسبت به برخی از آنتی‌ژن‌های موجود در فرآورده تزریقی مقابله کرده و با ساخت آنتی‌بادی سبب می‌شود که ما در مراحل بعدی برای تزریق خون، پلاکت و محصولات خون دچار مشکل شویم، با استفاده از پلاکت‌های آفرزیس این مقاومت کاهش پیدا می‌کند و در واقع به نفع بیمار است.
معاون فنی سازمان انتقال خون استان اصفهان با بیان اینکه اصفهان در تولید پلاکت آفرزیس با اختلاف از سایر استان‌ها پس از تهران در رتبه دوم قرار دارد، تصریح می‌کند: به طور معمول سالانه درخواست بیمارستان‌ها از سازمان اهدای خون افزایش پیدا می‌کند و از علل آن می‌توان به افزایش سن افراد، افزایش عمل‌های جراحی، افزایش تخت‌های بیمارستان، راه‌اندازی بیمارستان‌های جدید و تبدیل تخت‌های غیرمصرف کننده خون به تخت‌های مصرف‌کننده، است.
اهداکننده خون؛ ناجی زندگی نیازمندان
اقدامات نوین برای افزایش امنیت خون‌های اهدایی
وی استفاده از فرآورده گلبول‌های سفید «کم لکوسیت» را یکی دیگر از اقدامات نوین سازمان انتقال خون اصفهان برای افزایش امنیت خون‌های اهدایی می‌داند و اظهار می‌کند: این فرآورده‌ها بیشتر در اختیار بیماران تالاسمی به عنوان دریافت‌کنندگان مکرر خون قرار می‌گیرد، چراکه این افراد به علت دریافت چندین واحد خون در هر ماه باید خون با شرایط ویژه‌ای دریافت کنند و به این منظور با استفاده از تجهیزات خاص یا انجام اقدامات لازم این محصولات تهیه شود و عوارض کمتری را برای این بیماران ایجاد می‌کند.
جوادی می‌افزاید: در این روش تعداد گلبول سفید فرآورده را با استفاده از فیلترها به میزان بسیار بالایی کاهش می‌دهیم چراکه با کاهش گلبول‌های سفید عوارضی که مربوط به این گلبول‌ها است برای این بیماران کمتر ایجاد می‌شود یا تقریباً منتفی خواهد شد. وجود گلبول‌های سفید در فرآورده‌ها برای افرادی که به‌طورمعمول براثر یک بیماری خون دریافت می‌کنند مشکلی ایجاد نخواهد کرد اما برای بیماران خاص که دریافت‌کنندگان مکرر خون هستند می‌تواند ایجاد عارضه کند.
وی شناسایی و تحویل گلبول‌های قرمز فاقد آنتی‌ژن را یکی دیگر از مکانیزم‌ها و اقدامات سازمان انتقال خون اصفهان جهت افزایش امنیت خون‌ها اهدایی بیان می‌کند و می‌گوید: معمولاً برای تزریق خون به برخی از بیماران تالاسمی، مادران باردار یا افرادی که به دلایل مختلف مکرراً خون دریافت کرده‌اند، به علت وجود برخی آنتی‌ژن‌های فرعی در سطح گلبول‌های قرمز تزریق شده (به غیر از آنتی‌ژن‌های اصلی که با انجام آزمایش سازگاری قابل تشخیص است) گاهاً آنتی‌بادی ناخواسته تولید کرده‌اند که می‌تواند در تزریق خون‌های بعدی و یا در انجام آزمایش سازگاری مشکل ایجاد کند.
افرایش تولید ۱۰ درصدی و افزایش مصرف ۱۳ درصدی خون
معاون فنی سازمان انتقال خون استان اصفهان اضافه می‌کند: در این موارد باید ضمن شناسایی آنتی بادی ناخواسته تولید شده در بیمار برای پیشگیری از عارضه، خون فاقد آنتی‌ژن موردنظر از بین خون‌های اهدایی شناسایی و جهت تزریق انتخاب شود. تمام این مراحل شامل شناسایی و تشخیص آنتی‌بادی ناخواسته و تهیه خون سازگار در بسیاری از مواقع توسط سازمان انتقال خون اصفهان صورت می‌گیرد.
وی ادامه می‌دهد: انجام این روش برای زنان بارداری که در معرض بیماران خاص قرار دارند به صورت پیشگیرانه امکان دارد. مثلاً در زمان شناسایی غربالگری که پزشک تجویز می‌کند برخی از این آنتی بادی‌ها شناسایی می‌شود و در صورت نیاز از فرآورده فاقد آنتی‌ژن برای آن‌ها استفاده خواهد شد.
معاون فنی سازمان انتقال خون استان اصفهان تهیه فرآورده‌های اشعه داده شده را یکی دیگر از اقدامات نوین و اختصاصی سازمان انتقال خون اصفهان در کاهش خطر عوارض ناشی از تزریق انتقال خون مطرح می‌کند و می‌گوید: برای یک عارضه مهم به اسم پیوند علیه میزبان، که در بیماران خاص مانند بیماران با ضعف سیستم ایمنی، یا دریافت خون از بستگان درجه یک یا دو این عارضه می‌تواند ایجاد شود، می‌توان از این محصولات استفاده کرد. برای تهیه این محصول با استفاده از دستگاه گاما سل و با استفاده از اشعه گاما لنفوسیت‌های موجود در فرآورده‌های سلولی مثل گلبول قرمز و یا پلاکت غیرفعال شده و از وقوع این عارضه کشنده پیشگیری می‌شود.
وی با بیان اینکه تولید فرآورده‌های خون طی سال ۱۴۰۰ با ۱۰ درصد افزایش، و توزیع و مصرف آن‌ها با ۱۳ درصد افزایش روبه‌رو شد، اظهار می‌کند: از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰، توزیع گلبول قرمز کم لکوسیت ۲۹ درصد، گلبول قرمز معمولی ۳.۲ درصد، توزیع فرآورده‌های اشعه‌دیده ۲۱۰ درصد، توزیع پلاکت معمولی ۲۵ درصد، پلاک آفرزیس ۳۰ درصد و توزیع فرآورده‌های پلاسمایی ۱۵ درصد افزایش داشته است.
