دجله از دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد، پس از ورود به عراق از میان شهر‌های بزرگی، چون بغداد و موصل عبور کرده به فرات و سرانجام هر دو به کارون می‌پیوندد که اروندرود را تشکیل می‌دهند و در پایان به خلیج‌فارس سرازیر می‌شوند. این رود با ۱۸۵۰ کیلومتر طول، شست و هشتمین رود جهان از این حیث است. حجم مخزن این سد که بعد از سد آتاترک، دومین سد بزرگ ترکیه به شمار می‌رود 10 میلیارد مترمکعب است و برآوردها حکایت از آن دارد که این رود می‌تواند از ورود 56 درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کند. این موضوع هم روابط کشورهای همسایه را با همدیگر تحت تأثیر قرار خواهد داد و هم آثار زیانباری برای محیط‌زیست به‌جای خواهد گذاشت.

 

مراد کاویانی، استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی معتقد است که سد ایلیسو در ترکیه می‌تواند منجر به تنش‌هایی بین ایران و عراق شود. او می‌گوید: بخش عمده‌ای از تأمین امنیت آب عراق وابسته به کشورهای خارجی است. بخش عمده‌ای از آن به دجله و فرات برمی‌گردد که خاستگاه هر دو رودخانه ترکیه است. سیاست‌های آبی ترکیه حداقل از دهه ۱۹۷۵ به بعد به سمت ایجاد سد و بند روی این دو رودخانه بوده و به همین خاطر آب ورودی به عراق و سوریه به‌شدت کاهش پیدا کرده است. فرات از ترکیه وارد سوریه می‌شود که آن‌ها هم روی آن سد و بند زده‌اند، به‌این‌ترتیب حجم کمی از غرب وارد عراق می‌شود؛ مضافاً اینکه بخشی از این آب تبخیر می‌شود. این آب همچنین به‌شدت بر اثر فاضلاب‌هایی که در مسیر به آن ریخته شده آلوده است؛ بنابراین فرات آب باکیفیتی نیست. او ادامه می‌دهد: نیمی از آب دجله از ترکیه تأمین می‌شود. سد ایلیسو عملاً به کاهش آب ورودی عراق منجر می‌شود. نزدیک به ۱۰ درصد آب دجله در داخل ایران قرار گرفته است.

 

در ایران هم در چند سال گذشته به‌واسطه سد و بندهایی که ساخته شده، آب ورودی به عراق کاهش پیدا کرده است. از همه بدتر اینکه ایران درگیر خشک‌سالی شده و از سوی دیگر می‌دانیم که سدهای عراق به‌شدت وابسته به آبی هستند که از ایران وارد عراق می‌شود. اگر از ایران آبی به‌سوی عراق نرود این سدها نمی‌توانند امنیت آبی این کشور، دست‌کم بخشی از شهرهای عراق را تأمین کنند.

 

در نتیجه اعتراضات مقامات عراقی هم نسبت به رویکردهای هیدروپلتیکی ایران به‌شدت انتقادی بوده و حتی ما شاهد یک سری راهپیمایی‌ها در شهرهای شمالی و جنوبی عراق علیه رویکرد ایران بوده‌ایم. کاویانی ادامه می‌دهد که از این به بعد مقوله هیدروپلیتیک به سیاست خارجی عراق جهت خواهد داد. این مقوله همواره یکی از نکات منفی خواهد بود که در مناسبات دو کشور حاکم خواهد بود و در گفت‌و‌گوها، بیانیه‌ها و تظاهرات مردم عراق خود را نشان می‌دهد و بر روابط دو کشور سایه خواهد انداخت.

 

 

گذشته از روابط کشورها با همدیگر، شاید آثار زیان‌بار این سد در محیط‌زیست ایران ملموس‌تر باشد. احداث این سد می‌تواند برای ایران و سایر کشورهای منطقه تهدیدی جدی در زمینه کم‌آبی، از بین رفتن تنوع زیستی و‌ بحران ریزگردها باشد و همچنین از رونق افتادن کشاورزی و به دنبال آن مشکلات اقتصادی را نیز در پی داشته باشد. بیش از 12 گونه ماهی در تالاب هورالعظیم زیست می‌کند، همچنین گیاهان کف‌زی کمیابی نیز در این تالاب وجود دارند که در صورت خشک شدن تالاب، همه آن‌ها از بین خواهند رفت.

 

جلوگیری از ورود 56 درصد آب به ایران و عراق به معنای مرگ تالاب هورالعظیم خواهد بود. چندسالی است گردوخاک به‌طور گسترده از کشورهای عربی و مخصوصاً عراق وارد ایران می‌شود و مقصر اصلی آن سدهای ترکیه روی دجله و فرات است. محمد درویش، فعال محیط‌زیست و مدیرکل پیشین دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست، پیشتر ایران را یکی از متضررین اصلی مهار حقابه رودخانه‌های دجله و فرات در منطقه دانسته و گفته بود: خشک شدن تالاب‌های مرکزی عراق و سوریه، تبدیل تالاب هورالعظیم به بزرگ‌ترین کانون بحرانی ریزگرد در منطقه، درگیری 25 استان غربی و مرکزی کشورمان با معضل ریزگردها و افزایش چشمگیر این مسئله نمونه‌ای از ارمغان حذف حقابه دجله و فرات است.

 

 

در همین رابطه جمال محمد ولی سامانی، مدیر گروه مطالعات آب مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید: بر اساس پیش‌بینی‌ها حداقل ۵۰ درصد «آورد» رود دجله تحت کنترل این سد کاهش پیدا می‌کند. در واقع هرچه در این سال‌ها عراق و ایران تلاش کردند به نتیجه نرسید و در حال حاضر افق تاریکی ازاین‌جهت وجود دارد. مدیر گروه مطالعات آب مرکز پژوهش‌های مجلس در پاسخ به سؤالی مبنی بر وضعیت فعلی رود دجله گفت: با توجه به اینکه در خود کردستان عراق هم سدهای متعددی روی دجله ساخته شده است، در این سال‌ها حجم آب این رود کاهش جدی داشته است و با وجود سد جدید ترکیه قطعاً پایتخت این کشور هم دچار مشکل می‌شود.

 

ولی‌سامانی با اشاره به تبعات احتمالی ساخت این سد برای ایران گفت: در گذشته هم که این سد وجود نداشت، خروجی بسیار کمی به هورالعظیم در ایران وارد می‌شد و عملاً فقط ایران سهم ناچیز خود را به تالاب می‌ریخت و در این سال‌ها بخش‌های عمده‌ای از تالاب هورالعظیم در عراق خشک شده است. با احداث سد جدید ترکیه، احتمال خشکی بیشتر این تالاب و افزایش گردوغبار و ریزگردها در استان‌های مرزی ما وجود دارد. این کارشناس ادامه داد: از همین جهت پیش‌بینی می‌کنم با توجه به حجم ۷-۶ میلیارد مترمکعبی آب‌های مرزی ایران، در آینده‌ای نزدیک فشار عراق به ایران برای استفاده از این آب‌ها افزایش پیدا کند.