خبرگزاری مهر: هرمزگان را باید بهشت صنایع‌دستی خواند؛ روزگاری زنان این دیار هنرمندانه زندگی را به صحنه هنرنمایی خود تبدیل می‌کردند.
این خطه با توجه به بافت سنتی، آداب‌ورسوم خاص و فرهنگی غنی و ریشه‌دار از قدیم‌الایام بخش مهمی از انواع صنایع‌دستی را در خود جای‌داده است. در یک‌کلام صنایع‌دستی بخشی از فرهنگ و سنت مردمان این دیار است. صنعتی که بیش از سه هزار و ۵۰۰ سال قدمت دارد.
صنایع‌دستی و سنتی هرمزگان در چند بخش قابل‌تقسیم است. صنایع سفالی مثل جهله، گراشی، گلدان، قلیان، سرقلیان، اسفند سوز درباز و قفسی «گشته سوز»، صنایع حصیری برگرفته از درخت خرما مثل تک (حصیر)، درپوش کوزه، سپ(سینی پهن)، کفه (ظرف نگهداری نان)، پروند، سوند، سوتک، سوت (سبد کوچک و بزرگ)، دره زیر، پری، سر تک، بادبزن، دوزیا چیلک (طناب)، دمکش و سواس و صنایع بافتنی مانند قالی افشار، جاجیم، گبه، انواع گلیم، خورجین، خرسک، جوال، رکد و سفره‌های آردی، حضایه بافی.
صنایع تزیینی مثل گلابتون دوزی، شک دوزی، شیریکی پیچ، خوس دوزی، بادوله دوزی، کلاه دوزی و رودوزیهای سنتی نیز از جمله مهمترین رشته های صنایع‌دستی این منطقه و جزو لاینفک پوشش بومی زنان و دختران منطقه است.
صنایع‌دستی دریایی (محصولات صدفی) نیز شامل انواع مجسمه، تابلو نقش برجسته، آویز، پرده و زیورآلات، گرگور سازی، توربافی و... می‌شود.
آمار متفاوت و متناقضی از حیات تعداد رشته های هنرهای دستی ارائه می‌شود؛ از ۲۵۰ رشته اکنون شاید تنها کمتر از ۴۰ رشته هنرهای سنتی هرمزگان در هوای هنر تنفس می‌کنند و شرایط به‌گونه‌ای است که غبار فراموشی بخش اعظمی از هنر دستی این دیار را در برگرفته است.
بازار صنایع‌دستی هم رونق چندانی در هرمزگان ندارد. شاید به این دلیل که وسایل مدرن امروزی جای هنرهای سنتی را پرکرده و چمدان گردشگر داخلی در بندرعباس و شهرهای دیگر را وسایل چینی پر می‌کند.
میناب و رودان مهد ساخت انواع صنایع سفالی و حصیری و تزیینی لباس بوده، حاجی‌آباد در صنایع بافتنی حرف اول را می‌زند و شهرستان‌های غرب مثل بندرلنگه و البته بندرعباس هنرهای سنتی دریایی و تزیینی را در خود جای‌داده‌اند.
ساخت جهله، عبا بافی و چادر شب بافی صنایع دستی در حال فراموشی هستند. دو کارگاه جهله سازی و یک کارگاه چادر شب دوزی و یک کارگاه عبا بافی در استان وجود دارد. همچنین حضایه یکی از رشته های رودوزی در حاشیه لباس‌های محلی و منسوخ شده بود که مجدد با حمایت های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در استان احیا شد.
سفال میناب؛ یادگار سفال باستان
نام هنر: جهله سازی
قدمت: پنج هزار سال
شهر زادگاه هنر: شهوار میناب
معرفی کوتاه هنر: جهله یا همان کوزه آبخوری باقاعده کروی و غیر ایستا، در حال حاضر تنها در این منطقه از کشور (میناب) تولید می‌شود. نمونه‌هایی از این فرم خاص در کشورهای واقع در شرق آفریقا مشاهده‌شده است. این کوزه با توجه به ویژگی، فرم خاص و سایر مواد افزودنی موجود در گل سفال (خاکستر)، در خنک نگه‌داشتن آب کارایی خارق‌العاده‌ای دارد، جهله قرن‌ها فرم باستانی خود را حفظ کرده و همواره موردتوجه و علاقه یونسکو نیز بوده است.
هنرمندان به نام این عرصه: مردان مینابی
وضعیت فعلی این هنر در استان: فراموش‌شده است
علل رکود و مهمترین چالش‌های پیش روی احیا: بی‌توجهی به بازار سوغاتی استان
ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: تغییر کاربری و ارائه آموزش به علاقه‌مندان
سفالگری، پس از حصیر بافی، کهن‌ترین صنعت دستی است زیرا قدیمی‌ترین سفالینه‌ای که تاکنون شناخته شده و در آفریقای شرقی به‌دست‌آمده، از پایه سبدی ساخته شده است که روی آنرا گل پوشانده و پخته‌اند.
پژوهش‌های باستان‌شناسی در هرمزگان نشان می‌دهد، پیشینه ساخت و وجود کوره‌هایی برای پخت سفال منطقه به هزاره سوم پ.م (۵ هزار سال قبل) می‌رسد، طی دو فصل بررسی و شناسایی باستان‌شناسی در شهرستان میناب و یک‌فصل کاوش باستان‌شناسی در شهرستان رودان، آثار به‌دست‌آمده در این منطقه، ابزار و ادوات این رشته، چرخ سفالگری که با دست به حرکت درمی‌آید و... بیانگر قدمت سفالگری این خطه است.
در شش هزار سال پیش از میلاد مسیح، نخستین نشانه‌های استفاده از کوره در صنعت سفالگری دیده می‌شود و باز یافته‌ها حاکی است در سه هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح، چرخ سفالگری ساده‌ای که با دست حرکت می‌کرده و هم‌اینک نیز استفاده از آن در روستاهای شهوار (از توابع میناب) و کل پورگان (از توابع سراوان) رایج است به خدمت سفالگران درآمده و تحول بزرگی در این صنعت به وجود آورده است.
سفالگری، جهله سازی، حصیربافی، رودوزیهای سنتی، برقع دوزی، عبا بافی و چادرشب بافی، مهمترین صنایع‌دستی شهرستان میناب و روستاهای اطراف بشمار می‌رود.
شیوه سفالگری در میناب باستانی است و فرآیند تولید سفال این منطقه مشابهت کمتری نسبت به سایر مناطق دارد. شاید شاخص‌ترین این نظریه همان بدوی بودن شیوه تولید، طرح‌ها،نقوش و فرم‌های آن است؛ ازاین‌رو هرروز ازنقطه‌نظر بازار و فروش در شرایط وخیم‌تری قرار می‌گیرد و دیگرکسی به‌خصوص جوان‌ترها تمایل به تولید این فرآورده نشان نمی‌دهد.
استفاده کاربردی از آن امروزه با توجه پیشرفت و تغییر در نوع زندگی مردم، ورود یخچال و...، به میزان قابل‌توجهی کاهش‌یافته و خریداران آن بسیار اندک هستند و امروزه خریداران شهری بیشتر به‌منظور تزیینی از آن استفاده می‌کنند.
چادر شب بافی؛ هنری که در یادها ماند
نام هنر: چادر شب بافی
شهر زادگاه هنر: کلیبی و سرریگان از توابع میناب، و روستاهای سيروئيه، احمديه و فارقان
قدمت: چادر شب بافی از هزار سال قبل در میان مردم شرق استان هرمزگان رواج داشته است.
هنرمندان به نام این عرصه: زنان هرمزگانی
وضعیت فعلی این هنر در استان: فراموش‌شده است
علل رکود و مهمترین چالش‌های پیش روی احیا: بی‌توجهی به هنرهای دستی و عدم ارائه تسهیلات برای رونق کار
ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: تغییر کاربری و ارائه آموزش به علاقه‌مندان
احیا هنرهای صنایع دستی اولویت میراث فرهنگی است
محسن ضیایی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هرمزگان در گفتگو با مهر گفت: میراث فرهنگی برجسته‌ترین سند ملی هویت تاریخی یک ملت است و می‌تواند در عرصه بین‌المللی در تبادل فرهنگ و افکار مؤثر باشد.
وی افزود: برای احیای صنایع‌دستی از چندی قبل در معبد هندوهای بندرعباس مکانی را برای آموزش و عرضه هنرهای تودوزی دایر کرده‌ایم و امیدواریم گامی برای احیا و توسعه هنرهای سنتی هرمزگان برداریم.
ضیایی ادامه داد: ایجاد خانه‌های صنایع‌دستی و گسترش آن‌ها در دستور کار بوده و هدف از تشکیل خانه‌های صنایع‌دستی ترویج و برنامه‌ریزی برای حمایت از تولید، بسترسازی برای افزایش تولید، کارآفرینی، حمایت از نوآوری و خلاقیت افراد، کمک به اقتصاد محلی و عرضه صنایع‌دستی است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هرمزگان در ادامه به برگزاری نمایشگاه صنایع‌دستی در خیابان طلوع بندرعباس اشاره کرد و اظهار داشت: برگزاری نمایشگاه‌های صنایع‌دستی در جذب گردشگر و توسعه رشته های مختلف صنایع‌دستی اثرگذار است.
خانه های صنایع دستی در روستاها و شهرهای هرمزگان راه اندازی شد
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هرمزگان به خبرنگار مهر گفت: تاکنون صنایعی مثل جهله سازی، عبا بافی و حضایه بافی که رو به فراموشی می‌رفت احیا شده‌اند.
سهراب بناوند افزود: اعطای تسهیلات کم‌بهره و بیمه فعالان این عرصه از جمله راهکارهایی است که برای احیای صنایع‌دستی استان در دستور کار قرار داشته و دارد.
وی با اشاره به دایر کردن خانه‌های صنایع‌دستی در مناطق مختلف استان اظهار داشت: در حسنلنگی، بندرکنگ خانه صنایع‌دستی ایجادشده و در سیریک نیز به‌زودی این خانه فعالیت خود را آغاز خواهد کرد. همچنین سه خانه صنایع‌دستی با هماهنگی شهرداری‌ها و شوراهای شهر در مناطق بشاگرد قلعه قاضی و کوشا به‌زودی ایجاد می‌شود.
بناوند به بحث توسعه فرهنگی اشاره کرد و گفت: هدف از احیا صنایع‌دستی تنها درآمدزایی نیست بلکه ترویج این صنعت به معنای ترویج فرهنگ این دیار است. شما در کمتر مراسم ازدواج در استان شاهد پوشش غیر محلی بانوان هستید. این موضوع نشان‌دهنده توسعه فرهنگ سنتی است.
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هرمزگان گفت: تاکنون دو اثر صنایع‌دستی استان شامل اورنی (شال) و گلیم شیرکی پیچ با تلاش دو بانوی هنرمند هرمزگانی مهر اصالت یونسکو دریافت کرده‌اند و ۸اثر (گلابتون دوزی، خوس بافی، جهله سازی و....) هم ثبت معنوی شده‌اند. ۱۴ اثر هم در رشته های گلابتون، گلیم، چرم و ساز سنتی برای دریافت مهر اصالت ملی در شیراز مورد داوری قرار خواهند گرفت.
سهراب بناوند بازاریابی و توسعه صادرات را یکی دیگر از راهکارها قلمداد کرد و یادآور شد: بر اساس اعلام رسمی گمرک مرکزی تنها در هفت‌ماهه امسال بیش از ۹۰۷هزار دلار صنایع‌دستی استان به کشورهای مختلف صادرشده است که البته به جرات می‌توان گفت این رقم به دو میلیون دلار می‌رسد چراکه صادرات چمدانی و همراه مسافر و گاه ته لنجی در آمار گمرک محاسبه نمی‌شود.
راه احیا دوباره هنرهای فراموش شده چیست؟
بنابراین گزارش بیش از ۶۴هزار نفر در رشته های مختلف صنایع‌دستی در هرمزگان فعالیت دارند اما تنها یک‌چهارم صنایع‌دستی هرمزگان احیاشده است.
البته به دلایل مختلف شاهد افول صنایع‌دستی هستیم. در فین هرمزگان ساخت هاون سنی رواج داشت، مفرش دوزی در بیش از ۱۰نوع رایج بود، چاقوسازی سنتی در این دیار رونق داشت. ریز بافی در میناب به سبکی هنرمندانه تبدیل‌شده بود.
اما امروز قوری گیر و دمکش و صنایع دیگری که از پارچه‌های دورریختنی خانه‌ها را تزئین می‌کرد، می‌روند تا به حافظه تاریخی سپرده شوند. به‌راستی راه احیا دوباره آن‌ها چیست ؟
ذاکری زاده، کهن‌سال مینابی که در عرصه صنایع‌دستی هنر «ریز بافی» فعالیت دارد عشق و علاقه را مهمترین شرط در کسب مهارت این هنر مغفول مانده عنوان کرد و به خبرنگار مهر گفت: هنر ریز بافی، صنعتی کهن بوده که باوجود ماشینی شدن و مرگ نخل‌ها طرفداران خود را ازدست‌داده و رو به فراموشی است.
ذاکری زاده اظهارداشت: زمان‌های قدیم برای فروش صنایع‌دستی از قبیل ریز، تولک، سوپ، پروند، پری و حصیر باید کیلومترها مسافت با پای پیاده تا مرکز شهر می‌رفتیم تا بتوانیم محصول خود را به فروش رسانده و مخارج زندگی را تأمین کنیم اما امروزه با ماشینی شدن صنعت و جایگزینی آن در جامعه افراد دیگر مایل به فعالیت در صنایع‌دستی و بومی شهرستان خود نیستند.
«جهله» مشتری ندارد
علی رحیمی صنعتگر هرمزگانی می‌گوید: در حال حاضر مشتری چندانی برای جهله هایی که ساخته می‌شود، وجود ندارد و به‌ندرت کسی برای خرید این سفال‌ها مراجعه می‌کند. در گذشته خریداران برای تهیه جهله یک هفته در نوبت قرار می‌گرفتند ولی امروز نبود بازار فروش جهله، موجب بی‌رغبتی جوانان برای فراگیری این صنعت دیرینه شده است.
نادر کمالی استاد دانشگاه هرمزگان معتقد است: بانوان هرمزگان یک ماه وقت خود را برای هنر «خوس دوزی» گذاشته و لباس‌های محلی را با نوارهای نقره‌ای‌رنگی (خوس) که از لابه‌لای پارچه توری گذرانده شده‌اند، تزیین می‌کنند.
به گفته کمالی این زنان هنرمند پس از یک ماه به‌جای آن‌که دستمزدی عادلانه برای تلاشی هنرمندانه دریافت کنند، مبلغی ناچیز به دستشان می‌رسد و انگیزه خود را به‌تدریج از دست می‌دهند.
کمالی خاطرنشان می‌کند: برای بهبود وضعیت صنایع‌دستی باید دانشگاه وارد عرصه شده و به تربیت دانشجویان توانمند و کارآمد در تولید و فروش بپردازد اما دانشگاه نیز بر پرورش دانشجویان رشته های نظری متمرکزشده است.
مواردی که گفته شد تنها بخش کوچکی از مشکلاتی است که موجب فراموشی هنرهای دستی این دیار شده است.
مصوبات دولت روی زمین ماند
هنوز یادمان نرفته که در سفر دوم دولت دهم به هرمزگان سه مصوبه برای احیای صنایع‌دستی و حفظ میراث فرهنگی داشتیم به‌راستی از آن سه مصوبه کدام اجرایی شد؟ شاید بد نباشد نگاهی دوباره به اساسنامه صنایع‌دستی مصوب ۱۳۸۳ بیندازیم که در ماده سه آن وظایف این سازمان را به‌روشنی بیان کرده است.
در این اساسنامه اشاره‌شده: طراحی نظام جامع آموزش و تربیت نیروی انسانی موردنیاز صنایع‌دستی با بهره‌مندی از فناوری‌های نوین و هماهنگی و برنامه‌ریزی برای ارتقای دانش و مهارت صنعتگران و هنرمندان و ایجاد هماهنگی لازم بین آن‌ها به‌منظور افزایش اثربخشی این خدمات جزئی از وظایف نهاد است.
همچنین برپایی المپیادهای تخصصی صنایع‌دستی،فراهم آوردن بستر لازم به‌منظور ایجاد ارتباط مؤثر میان دانشگاه‌ها و مراکز علمی - تحقیقاتی کشور با تولیدکنندگان صنایع‌دستی، برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و نظارت بر امر تأسیس شرکت‌های نمایشگاهی تخصصی صنایع‌دستی توسط تعاونی‌های بخش خصوصی، انجام مطالعات لازم در خصوص چگونگی گسترش حضور مؤثر در بازارهای جهانی به‌منظور افزایش سهم ایران در این بازارها، همکاری برای برقراری ارتباطات و مبادلات علمی، فرهنگی و فنی با مراکز ذی‌ربط در عرصه بین‌المللی، همکاری با دستگاه‌های فعال در روابط بین‌الملل برای توسعه و رشد صنایع‌دستی کشور با هماهنگی مراجع ذی‌ربط بخشی از این وظایف است که تحقق آن‌ها می‌تواند صنایع‌دستی ایران و هرمزگان را از رکود به مسیر احیا هدایت کند.
